Mehmed Olmez
1. DESTPÊK
1.1. Amancê Xebate:
Na hîkaye de cinî û namûs têkilîya yewbînan de senî yenê temsîlkerdene, ma do na perse ser o vindê. Edebîyatê zazakî de hîkayeyê ke problemê namûsî ser o vindenê tay ê. "Beyi se bena?" na babete de eserêko muhîm o û komelê ma de rolê namûs û cinî ser o vindeno.
Simone de Beauvoir vana "Cinî, cinî nêyena dinya a yena cinîkerdene". Na teorî ma rê nîşan dana ke rewşa cinîyan yew rewşa 'tebîî' nîya, sistemî a dekerde na rewşe. Seba ke ma hîkaye de naye ra biewnê, ma do biewnê ke:
- Cinî senî benê bêveng
- Cinî senî yenê kontrolkerdene
- Cinî senî benê qurbanê sistemî
2. ANALÎZÊ KARAKTERANÊ CINÎYAN
2.1. BEYI
Temsîlê Sosyalî:
- Kênekêka ciwan û rindek a
- Veyva keyeyê namdarî ya
- Bêveng û pasîf a
- Wayîrê qale nîya
Psîkolojîyê Karaktere:
- Cuya xo de tersaya ya
- Qederê xo ra bêhêvî ya
- Kesî reyde nêeşkena têkilîye rona
Nimûne:
"Beya ki ebi rindeya xo vengan dabi, bîbî se yew sarbina, gan û goşt pa nêmendibi. Alişkê aye tokewtîbî, lewê aye pulisîyaybî, çimê aye kewtbi çali, rîyê aye yo barîçek zerd û zimilêq bibi, to hima puf bikerdinî şînî aw dês ra dusaynî." (r.36)
Na cumle nîşan dana ke:
- Sistemê namûsî Beyi kerda nêweşe
- Leşa aye sey yew 'qurbanî' yena teswîrkerdene
- Dejê psîkolojî bîyo fizîkî
- Beyi sey yew "têkşîyayîşî" yena teswîrkerdene
2.2. PERÎXAN
Temsîlê Sosyalî:
- Maya Serdar û Bengîyî ya
- Hewla keyeyî ya
- Wayîrê rolêka pasîf a
- Wazena Beyî rê wayîr bivejîyo
Psîkolojîyê Karaktere:
- Aye de vicdanêko hîra est o
- Beyî fam kena
- Lacê xo rê veşena
- Rewşa keyeyî rê dejena
Nimûne:
"Perîxani nê halê ey ra deribîyaynî xo pîzze di vatinî 'Do îllehîm yew nezih dest ra vejîyo', çend ray ebi ters vatbi 'Suc û guney Beyi na mesela di çin o'." (r.57)
Na cumle nîşan dana ke:
- Perîxan fam kena ke sîstem şaş o
- La tena eşkena zereyê xo de vajo
- Sistemî ra tersena
- Wayîrê vengêkê berzî nîya
2.3. DERDI
Temsîlê Sosyalî:
- Maya Beyî ya
- Pawitoxa namûsî ya
- Temsîlkara sîstemî ya
- Wayîrê rolêko aktîf a
Psîkolojîyê Karaktere:
- Sîstemî qebul kena
- Bêrehm a
- Şîdetî şuxulnena
- Keynaya xo ser o kontrolkar a
Nimûne:
"Derdi hema bîy porrê aye ro û ne va fek ne va pirnos, da piro, da piro. Ebi antişê porrî sey waqîya pitikî yew vengo bari Beyi ra vejîya û birîya." (r.55)
Na cumle nîşan dana ke:
- Derdi bîya parçeyê sîstemî
- Şîdetî şuxulnena
- Keynaya xo ser o kontrolkar a
- Sîstemê pederşahîyî temsîl kena
2.4. HESÎBA
Temsîlê Sosyalî:
- Waya Hesen Axayî ya
- Cinîya Melayî ya
- Temsîlkara 'qalê şarî' ya
- Wayîrê rolêko 'xirabin' a
Psîkolojîyê Karaktere:
- Tim qalan vejena
- Çîyanê xirabinan fikirêna
- Beyi ser o qiseyan kena
Nimûneyî:
"Hesîba xo ra cor asmîn ra ewnîyay, her di destê xo akerdî û va: 'Hûmay vengê to bieşnawo! Rebbîyo, mela ti ri bê Beyi biewnî!'" (r.20)
"Ez persaya, ez persaya la werrekîna ez nêpersaynî. Hûmay ganê mi bigîro, ez bi ziwanê xo nîşna, qey zor o!" (r.53)
Nê cumleyî nîşan danê ke:
- Hesîba rewşa Beyi ser o qiseyan kena
- Qiseykerdişî ra zewq gêna
- Problemanê bînan vejena meydan
- Namûsî ser o qisey kena
2.5. ZIRAV
Temsîlê Sosyalî:
- Cinîya Bengî ya
- Dişmena Beyî ya
- Wayîrê rolêka 'heweskar' a
- Temsîlkara 'heweskarîye' ya
Psîkolojîyê Karaktere:
- Pexil a
- Beyi ra hes nêkena
- Mêrdeyê xo ser o xeyret kena
- Şîdetî şuxulnena
Nimûne:
"Erê delê, delê, kelazê! Qey ti xo rê nêmirena, ti verrika nê biray ra dekewena ê bînî. Qey ti nêzana Bengî yê min o!" (r.37)
Na cumle nîşan dana ke:
- Ziravi mêrdeyê xo ser o xeyrîyena
- Beyi qij fînena
- Şîdetî şuxulnena
- Wayîrîya mêrdeyê xo kena
Ma eşkenê vajê ke karakterê cinî di grûban de yê:
1. Cinîyê Qurbanî:
- Beyi
- Perîxan
2. Cinîyê Sistemê Pederşahî:
- Derdi
- Hesîba
- Zirav
Nê grûbkerdişê karakteran nîşan dano ke komel de cinî:
- Yan qurban ê
- Yan sîstemî temsîl kenê
- Mîyanê nê her di rolan de cuya înan dewam kena
- Bêvengî û bêçareyî rolê înan tesbît kenê
Nê karakterî ma rê nîşan danê ke cinî komel de:
- Tim yew rolî kay kenê
- Azadîya înan çin a
- Têkilîya înan sîstemî reyde est a
3. KOMEL Û NAMÛS
3.1. Kontrolê Şarî:
Roman de şar û qalê şarî rolêko gird gênê xo ser. Komel sey yew "kontrolkarî" aseno:
Nimûneyî:
"Nê rojanê peyenan di yewrayî gan ti ra vejîyabi. Gama ki Perîxani na xeberi daybî bide, waştbi ki hima a gami Hûmay ganê aye bigîro." (r.36)
"Dewijan rojo verên waştbi bin û bineşeyê na mesela sax bikî veynî rast a yan nê." (r.49)
Analîz:
- Her çî yeno kontrolkerdene
- Şar tim qiseyan keno
- Însanî paweyê xeberanê neweyan ê
- Komel sey yew "çimî" yo
3.2. Rolê Namûsî:
Namûs hîkaye de:
- Sey yew "bar" o
- Tim wazeno ke bêro pawitiş
- Kontrolê camêrdan de yo
- Cinîyan ser o yo
3.3. Qanûnê Komelî:
Roman de komel wayîrê tayê qanûnanê "nênuşteyan" o:
- Bêvengîye
- Pawitişê namûsî
- Îtaat
- Kontrolkerdişê cinîyan
3.4. Rolê Camêrdan:
Hîkaye de camêrdî:
- Wayîrê kontrolî yê
- Qerar danê
- Namûsî pawenê
- Wayîrê vengî yê
3.5. Cezakerdişê Komelkî:
Hîkaye de kesê ke vera sistemî vejîyenê ceza gênê:
Nimûneyî:
"Derdi hema bîy porrê aye ro û ne va fek ne va pirnos, da piro, da piro." (r.55)
"Bengî dano yew cendirmeyî ro û tepişîyêno"
Analîz:
- Şîdet sey metodê cezakerdişî yeno şuxulnayene
- Her kes eşkeno ceza bido
- Komel xo bi xo xo kontrol keno
- Kesê ke vera sistemî vejîyenê benê 'dişmen'
4. NETÎCEYÊ PEYÊNÎ
4.1. Peynîya Analîzî:
Nê analîzî de ma dî ke:
- Cinî tim binê kontrolî de yê
- Namûs sey yew "bar" o û cinîyan ser o yo
- Komel xo bi xo kontrolê xo keno
- Sîstemê pederşahî heme ca de est o
- Cinî yan qurban ê yan zî sîstemî temsîl kenê
4.2. Ehemîyetê Hîkaye:
Na hîkaye:
- Edebîyatê zazakî de cayêko muhîm gêno
- Meseleya namûsî û cinsîyetî analîz keno
- Halê cinîyan dano mojnayene
- Sîstemê komelkî rexne keno
4.3. Peynî:
Hîkaye de aseno ke:
- Sîstemê namûsî sey yew "kontrolê mekanîzmayî" xebitîyena
- Komel xo bi xo nê kontrolî keno
- Cinî qurbanê nê sîstemî yê
- Her kes nê sîstemî de rolêk kay keno
5. ÇIMEYÎ
- Espar, J. Îhsan (2004). Beyi Se Bena?, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul.
- Simone de Beauvoir