Zazakî ke yew parçeya ziwananê kurdkîyan a û yew şaxa ziwananê îranîyanê zimeynî-rojawanî ya, mîyanê zanyaran de tim bîya babeta cêrayîşî ya muhîme. Zaf ziwannasî û cêrayoxê namdarî sey Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864) û Albert van Le Coq (1903) xebatanê xo de Zazakî sey ziwanêkê kurdkî name kerdo. Zazakî mîyanê ziwananê îranîyanê zimeynî-rojawanî de ziwananê Hewramkî û Guranî ra tewr nêzdî ya.
Xebatê Akademîkî û Tarîxê Cigêrayîşî
Serra 1985î de, cêrayoxê muhîmî sey Terry Lynn Todd Unîversîteya Mîşîganî de û Dr. Ludwig Paul Unîversîteya Gîessenî de cêrayîşê hîrakerdeyî nê ziwanî ser o kerdî. Nê xebatan ra dima, Professor Jost Gippert (1996) û Professor Agnes Korn (2005) zî xebatê muhîmî Zazakî ser o kerdî.
Zazakî ser o tewr verên nuşteyê akademîkî serranê 1850-1900î de ameyî nuştiş. Peter Lerch hetê împaratorîya Rûsya ra ame wezifedarkerdiş ke esîranê Osmanî ra derheqê ziwananê îranîyan de malumat arê bido. Lerch, serra 1856 de esîranê Zazayan reyde sohbet kerdo û çend meseleyê şarî arê dayê. Albert von Le Coq zî serra 1901 de Almanya de esîranê Zazayan reyde xebetîyayo û qeydê zafî meseleyî kerdî.
Rewşa Ziwanî û Standardîzasyonî
Zazakî ewro UNESCO hetê ra sey "ziwanêko tehlukeyêr" yeno qebulkerdiş. Sebebo tewr muhîm o yo ke serranê 1930î ra pey nê ziwanî ser o qedexeyî ameyî viraştiş û asîmîlasyonî dewam kerdo.
Goreyê Grûba Xebate ya Vateyî, Zazakî de di alfabeyî yenê şuxulnayîş:
- Alfabeya Latînkî: Tewr zêde yena şuxulnayîş û kovara Vateyî de zî na alfabe yena şuxulnayîş.
- Alfabeya Kurdî-Erebkî: Tayn mintiqayan de û tayn nuştoxan hetê ra yena şuxulnayîş.
Weşangerîya Zazakî
Zazakî de çap û weşangerî 1970î ra dima dest pêkerda. Kovara "Tîrêj" ke serra 1979 de dest bi weşanî kerdbî, tewr verên kovaranê Zazakî ra yew a. Dima ra bi nameyê "Ayre", "Vate" û "Şewçila" zaf kovarî weşanîyayî. Nê kovaran ra teyna "Vate" ewro zî weşanê xo dewam kena.
Lehçe û Fekanê Zazakî
Ziwanê Zazakî de hirê fekê serekeyî û çend binfekan estê:
1. Zazakîya Zimeynî (Şêweya Dêrsimî)
- Dêrsim û Erzinganî: "Ez şîya" (Mi şî)
- Qoçgirî û Gimgimî: "Ez şîyon" (Mi şî)
2. Zazakîya Merkezî
- Çewlîg: "Mi şî"
- Xarpêt û Palo: "Ez şîya"
- Sêwas û Qengal: "Min şî"
3. Zazakîya Veroyî
- Çêrmug û Sêwreg: "Ez şîya"
- Aldûş: "Mi şî"
Xususîyetê Ziwanî
Zazakî de xususîyetê balkêşî estê:
- Di cinsîyetî (makî û nêrî) estê
- Di dembernayîşî (dûrî û nêzdî) estê
- Di sistemê zamîran (ez/mi û to/ti) estê
- Di hûmarî (tekî û zafhûmarî) estê
- Hîrê demê serekeyî (vîyarte, nikayên û ameyox) estê
Edebîyat û Kulturê Fekkî
Zazakî de edebîyato fekkî zaf dewlemend o:
- Estanikî (sanike, meselî)
- Deyîrî (kilamî)
- Lawikî
- Qeseyê verênan (vateyê verênan)
- Mamikî (mereselî)
- Lorîyî (lûrîyî)
- Heketî (hîkayetî)
No edebîyato fekkî serranê peyênan de dest bi arêkerdişî bîyo û kitabî zî ameyî weşanayîş.