Mihemed Kurdî
Kulturê Dengbêjîye, mîyanê şarê ma kurdan de zaf muhîm o û tesîrê dengbêjîye ziwan, kultur, huner û edebîyatê şarê ma ser o zaf esto. Coka ganî ma no kulturê erjaye bipawî.
Seke yeno zanayene, hirê tewir dengbêjî estê: Yê yewin, dengbêjê şarî yo û mîyanê şarî ra vejîyeno. Yê dîyin, dengbêjê dîwanî yê û dîwananê mîr, beg û axayan de deyîrî vatênê. Yê hîrêyin zî dengbêjê gêrayoxî yê. Înan zî dewe bi dewe gêrayênê û deyîrê xo vatênê.
Dengbêjîye, edebîyatê şarê ma yê fekkî ya û dengbêjî semedê şarê ma yê kurdî yew xezîneya zaf xorîn a. Sebebê ke tarîxê şarê ma yê nuştekî kêmî yo, eserê tarîx û kulturî bi vengê dengbêjan resayo roja ma ya ewroyêne. Dengbêjî, semedê şarê ma bîyê belgeyê tarîxî. Yanî şarê ma, bi xeyrê vengê dengbêjan bi seyan serran o ke tarîxê xo pawito û tarîxê xo ra hayîdar bîyo. Wina yeno qebulkerdiş ke dengbêjî kulturê ma Kurdan yê tewr verênê û vengê tarîxê ma yê. Labelê wayîrvejîyayîşê dengbêjîye, wayîrvejîyayîşê tarîxê ma yo.
Tarîxê dengbêjîya kurdkî zaf kehene yo. Kulturê dengbêjîye dewan de hîna zaf tesîrê ey estbîyo. Dengbêjî dewan ra û mîyanê dîwanan de, şahîya veyveyan de deyîrê xo vatênê. Merdimê ke dorûverî de bîyê, bi baldarî deyîrê dengbêjan goşdarî kerdênê. Verê cû heme veyveyan de muhaqaq yew dengbêj estbî. Dengbêjan bi vengê xo yê delal û bi vateyê xo yê xorîn û bimanayî komele mest kerdênê. Dewan de gama ke dengbêjan deyîrî vatênê, şar pêro ameyênê têhet, goşdarîya înan kerdênê.
Babeta deyîranê dengbêjanê ma; xaînetî û bêwelatîya şarê ma ser o bîyê. Dengbêjî, wayîrê veng û çekuyan bîyê. Hedîseyê tarîxî, pirodayîşî, heskerdişî, estanikan û meseleyanê ke mîyanê şarê ma de qewimîyaybîyê bi huner û vengê xo şirove kerdênê. Coka dengbêjî neyneyê komelî yê. Dengbêjan her warî de fikir û hal û hîsê şarî bi reng û nîzamê vengan ardênê ziwanî ser. No semed ra zî dengbêjî, huner û kulturê kurdkî rê bîyê sey çimeyê tarîxî.
Her deyîra ke dengbêjî vanê, bêguman yew estanike ci rê esta. Yanî çîyo ke dengbêj vano yew raştîye ci rê esta. Her dengbêjî, muhaqaq yew şagirdê ci estbî. Nê şagirdî, ustayan ra deyîrî musayênê û bi no qayde deyîrî vindî nêbîyênê û heta roja ma ameyênê. Eke dengbêjî nêbîyênê, hayîdarîya ma do destan û mêrxasanê sey "Filîtê Quto, Lawikê Metînî, Metran Îsa, Seydxanê Kerr, Genç Xelîl, Cembelîyê Lajê Mîrê Hekarya û Binefşa Narîn, Mem û Zîn, Xecê û Sîyabend, Seyrê û Elîyê Mamed" ra çin bîyênê.
Çi heyf ke zaf deyîrê ma sebebê bêîmkanîye ra nêameyê qeydkerdiş, vindî bîyê. Eke biameyênê qeydkerdiş do vindî nêbîyênê û beno ke edebîyatê ma yê fekkî hîna dewlemend bîyênê.
Dengbêjanê ma, zaf rey deyîranê xo de qalê xoverdayîş û serewedartişê şarê kurdî kerdênê û rey-rey deyîrê sîyasî zî vatênê. Coka dengbêjî hetê dagirkeranê welatê ma ra rastê îşkence, tepiştiş, surgûn û kiştişî ameyênê. Dengbêjî, zaf rey semedê dişmenanê şar û welatê ma bîyê sebebê yew tersê girdî. No zî dîyar keno ke dengbêjîye karêko zaf xeterin bîyo.
Bêguman tesîrê dengbêjîye ziwanî ser o zî zaf esto. Kulturê dengbêjîye mîyanê şarê ma de zaf bihêz bî. Seke şima zî zanê, zaf sebebê pawitişî û vindîbîyayîşê ziwanî estê.
Seke ma pêro zanê ziwanê ma (kurdkî) bi seyan serran o ke warê perwerdeyî de qedexe yo, la dengbêjan verê ra heta ewro bi deyîranê xo xizmeta pawitişê ziwanê kurdkî kerdo û wina nê deyîrî, edebîyatê ma yê fekkî zî dewlemend kerdo û ziwanê ma zî ganî verdo. Yanî pîlê ma yê kirdî, bi deyîranê dengbêjan ziwanê xo heta roja ewroyêne pawito û sey yew xezîneya girde ma rê verdo.
Ma kurdî yew şarê qedîm ê. Tebîet û kulturê ma kurdan de, ezayê ma zî bê lorîke nêbenê û veyveyê ma zî bê deyîre nêbenê. Cuyayîşê ma kirdan bê deyîre nêvîyareno. Gama ke citkarî citî kenê deyîran vanê, gama ke ma veyva xo anê ma deyîran vanê, şiwanê ma bi deyîran remeyê xo çêrenê, dadî bi deyîran domananê xo dir şa benê, reyna gama ke ma aşiq benê ma heskerdişê xo bi deyîran vanê, ma bi deyîran veyva xo ray kenê, ma bi deyîran huyenê û ma bi deyîran bermenê... Seke şima zî vînenê deyîrî her warê cuyayîşê şarê ma de ca gênê. Yanî heyatê şarê ma bi deyîran ra girêdaye yo.
Mîyanê şarê ma kurdî de zaf dengbêjê erjayeyî estê. Înan ra çend hebî nê yê: Mihemed Arîf Cizrawî, Kawîs Axa, Evdalê Zeynikê, Meryem Xan, Miradê Kinê, Karapetê Xaço, Eyşe Şan, Şakiro... Ma eşkenê wina bihûmarî.
Bêguman babeta dengbêjîye, babetêka zaf hîra û xorîn a la ma bi kilmekîye qala na babete kerde. Seke ma da mojnayene tesîrê dengbêjan şar û ziwanê ma ser o zaf esto. Pawitişê dengbêjîye pawitişê tarîxê ma yo û wayîrvejîyayîşê dengbêjan zî wayîrvejîyayîşê ziwan û tarîxê ma yo. Yanî dengbêjî erjê şarê ma pawenê. Ganî ma zî no kulturê erjaye bipawî û ma bidê pawitene.
Çime: Kovara Maz Êst