Begoyo Kehan
1. DESTPÊK
Vateyê verênan, wextê verênan ra heta ewro ciwîyayişê komelî ra nesilîyenê û virazîyenê. Inê tewirê edebîyatê şarî, ciwîyayişê komelî ra, şeklê ciwîyayişê komelî ra dûr nînê krîtîk kerdiş. Vateyê verênan tecrubeyê çand seyî serran xo mîyane de îhtîva kenî. Ê, hîs, fikir, bawerî û kultirê yew komelî eşkera kenî. Semedo ke vatoxê înan belî nîyo, anonîm ê. Qerekterê yew komelî zî vateyê verênan de belî beno. Xulasa semedê yew komelî şinasnayişî ra vateyê verênan, wasitayêk muhîm ê. Yew komel eke cotkarî keno, zafê vateyê verênanê inê komelî zî cotkarîye sero benê. Eke yew komel kişta deryayî de roşeno û tîcaretê maseyan keno, vateyê verênanê ay komelî termanî deryayî îhtîva kenî.
2. PÎRANÎ DE VATEYÊ VERÊNAN
Ma cêr de goreyê babetanê ci vateyê verênan hîrê tesnîf kerdî. Labelê kê şinê inê tesnîfan bizêdnî. Vateyê verênan ke cêr de mi sey nimûne dayî ra tayêne mi arî kerdi, tayêne zî mi kitaba Malmîsanijî ''Folklorê Ma Ra Çand Numûney'' î ra girewtî. Ê ke mi arî kerdî kişta înan de perantezi mîyanê de MAK(Mi arî kerdî) nuşte yo.
A. Tesnîfo Ewilîn
Pîranî de semedo ke komel zafanê cotkarîye û heywantîye keno, zafê vateyê verênan wîna motîfan îhtîva kenî: Dare, hêga, sindor, cite, cuwen, paletîye, vaş, bize, manga, ga, golik ûsn. Cêr de ma ino îzahatê xo rê wareyê pîranî ra tayê nimûneyan danî û inê vateyê verênan hetê mehna ra krîtîk kenî:
a. Margirewte herinda resnî(kendîl) ra terseno. (MAK)
Keso ke mar ey dano edî herinda resnî ra zî terseno. Çimkî herinda resnî zî mar manena.
Bitirkî: Sûtten agzi yanan yogurdu ûfleyerek yer.
b. Kîbareyi gayê citî rê nêmanena. (MAK)
Ê ke wesfeyê xo nêanê ca miheqqeq heqê ci danî.
c. Oyo ke elbon virazeno, qulpan(çelman) zî pakeno. (MAK)
Keso ke aqilê xo de projeyêk virazeno, goreyê ay proje hedrayîya xo zî keno.
Bitirkî: Mînareyî çalan kilifini hazirlar.
ç. Mi cita xo kerda, nêreyê xo leqnayo. (MAK)
Mi wesfeyê xo ardo ca. Oyo ke bara mi kewto mi kerdo. Ez rehet a.
d. Ma herê xo sermitnayo, boçe de verdayo. (MAK)
Ma qismê mûhîm yê karê xo qedenayo, qismêko sivik de vindertî.
Bitirkî: Yûzdûk yûzdûk kuyruguna geldîk.
e. Pê estorê şarî kê espar nêbenî.
Pê malî şarî kê yew ca nêresenî.
ê. Qurreyeyi gayê citî rê zî nêmanena.
O yo ke qurretî keno kam gam bibo ko heqê a qurretîye bido.
f. Biza ke biza heta ke cayê xo dûz nêko nêrakuwena.
Her kes gerek goreyê layiqê xo têwbigeyro.
Kê şinê wîna nimûneyan xeylek bizêdnî. Tene wareyê pîranî de ney, pêro wareyanê kirdan de semedo ke debara înan pê cotkarîye û heywantîye beno, vateyê verênanî înan tewr zaf inê wirdî babetan ra motîf û terman îhtîva kenî.
B. Tesnîfo Diyin
Kirdan mîyanê de semedê cinîkan ra zî xeylêk vateyê verênan estî. Înan ra zafê cinîkan kêm aqil û kemanê danê şinasnayiş. Her çande qebul kerdiş zehmet bibo zî komelê kirdan mîyanê de cinîkê yew game camêrdanî ra tapa menda ya.
Wîna zafê vateyê varênanî de cinîkê wîna îzah bîyê: Zaf qal kenî, aqil sivikî, nêzanî debara keyî bikerî. Tayê nimûneyî:
a. Cinî bî kuarî, kelle berd da Eyşê Farî. (MAK)
Cinî wayirêk meqamî bîya, karê nêbeye û nebaşî kerdî.
b. Aqilê cinîyan keşa înan de yo, wexto ke wardenî rişeno. (MAK)
Cinîkê bêaqil ê. Riyê ino ra kê gerek zaf ehemîyet ndî vaetyanê înan.
c. Cinî kê ezîz zî kena rezîl zî kena.
Ina vateyê verînan tirkî de zî eyn şekil de est a. Her çande tîya de cinîke, hem baş hem zî nebaş hetanî ra tesvîr bibo zî peynî peyen de mehnayêka nebaşi fehm bena.
ç. Cinî zî nême bena, mal nême nêbeno/ Wa cinîya kê ortax biba wa malê kê orta nêbo.
Her çande tîya de çîyo ke qest beno nebaşeya ortaxîyeya zî, cinîke sey çîyê ke bêmûhîm ameya tesvîr kerdiş. Binê inê vateyê verênan de mantiko nebaş û tapamende esto.
d.Cinî çande raşt biba zî sey vaştirî çewt a.
Çandê kêm bibê zî tayê vateyê verînan de cinîkan rê mehnayêka pozîtîf wenîya ya. Nimûne:
Cinîya dewe, dest û polê camêrdê xo ya: Her çande pozîtîf biasa zî ina vatêyê verênan de zî cinî sey parçêyê camêrdî hesibîya ya.
C. Tesnîfo Hîreyin
Ino tesnîf de ma vateyê verênanî pîranî de armenîyan sero vindenî. Seke ma pêro zanî jenosîdê 1915î ra ver wareyê pîranî de xeylêk armenîyê ciwîyaynî. Hem merkezê pîranî de hem zî dewanê pîranî de. Kirdî û armenîyê çand sey sere pîya ciwîyayî. Ino zî sey sewbina zafê çîyan, tesîrê vateyê verênanê kirdan zî kerdo. Wexto ke ma inê vatêyê verînan ra ewnîyenî, armenîyê xebatkar, cîhat û dewlemend ameyê tesvîr kerdiş. Ino tesadûf nîyo helbet. Cîhatî û xebatkarîye armenîyan malumê ma hemîn a.
a. Armenî va, kê çand roj betal bîyê, kê ande roj zî veyşan benî.
b. Armenî va, lingî pize çarnenî.
Seke şima inê wirdî nimûneyan de zî veynenî tîya de vatoxê vateyê verênan, vatişê armenîyêk neql keno. Yanî wayirê vateyê verînan esil bi xo armenîyêk o.
c. Bixebetî sey armenî, biweri sey mîrî.
Tîya de hewna xebatkarîye armenîyan tesvîr bîya.
d. Armenî va wa aqilê peyen yê kurdî mi de bibo, wa çîyêkê mi çinê bo. (MAK)
Semedo ke aqilê kurdî, tewr peynî de wexto ke heme çî qewmîya yeno sereyê ci ser ina vateyê verênan vacîye ya. Cîranê kurdan armenîyan ino ferq kerdo û ina qale vata.
Çimeyê Nuşteyî: https://koyohewtin.blogspot.com/