Ez nê nuşteyê xo de şima rê Camîyanê Dîyarbekirî dana daşinasnayîş
Camîya Pîle
Cadeyê Gazî de weverê Xanê Hesen Paşayî de ca gêna. Anatolîya de camîya ewline ya, Elemê Îslamî de sey pancin Harem-i Şerîf yena qebûlkerdiş.
Ewilî dewrê Paganan de yew mabet bîya, dima ra bi nameyê Mar Toma sey Dêre ameya xebitnayîş. Wexto ke serranê 639î de kewena destê Mislimanan û bena camî, nameyê aye beno Cami-i Kebir.
Camîya Pîle her dem de muhîmîya xo pawite. Nika zî Amed de camîya en muhîmin a sey zîyare yena vînayîş. Semedo ke camî de çend rey şewatî vejîyayî û nê şewatan de zerar vînaya zaf rey restore bîya. Restoreyo en pîl serranê 1091î de demê Selçukîyan de bîyo. Dima ra hetê Sultanê Selçukîyan Giyaseddin Keyhusrev, Sultanê Artuklîyan Melik Salih, Sultanê Akkoyunîyan Uzun Hasan, Padîşahê Osmanîyan IV. Mehmed ra serranê 1975-1977î de ameya restorekerdiş. Kullîyeya Camî de rêça her demî esta.
Çar hetê camî semedê çar mehzebê Îslamî ameyê cîyakerdiş. Roja ma ya ewroyîne de Hanefî û Şeîfî cîya-cîya mekanan de îbadet kenê. Cayo ke nika tede Henifî îbate kenê esasê xo de verê cû sey Dêre ameyo xebitnayîş û Dêre ra açarîyayo camî. Camîya pîle hetê mîmarî ra manena Camîya Emeviye ke Şam de ya. Orteyê camî de mîyanê demiran de yew saeta tîje esta. Na saete goreyê rîvayetan ra hetê zanayoxê kurdan El Cezerî ra aneya viraştiş. tay çimeyî zî vanê dewrê Romayan de ameya viraştiş..
Camîya Palo
Cadeyê Melîk Ahmetî ser o kuçeyê Kara de ca gêna. Camîya Palo seserra 15ine de hetê Hukumdarê Akkoyunîyan Uzun Hasanî ra ameya viraştiş.
Minare, hetê Vakurûrojhilatî de ca gêna. Kiştêka kaîdeyê Minare bi kerrayanê sîya yê bazaltan û kiştêka ci zî bi rengê zerd-sipî ameya piştiş.
Qaso ke yeno avtiş demê viraştişê Minare de semedo ke dorûverê Amedî ra vilikê boyinî bi qantiran ardîyayê, camî ra tira vanê camîya “Miskline” zî. Naye ra minare ê wextan de mîyanê qilifêk de ameya muhafezekerdiş û tenya roja îne no qilif yeno akerdiş û boyêka weşe vilayê dorûverî bena. Corê kaîdeyî de yew kitabe ser o nuşte esto. Kitabe ra heta sereyê minare bi şeritan susê geometrikî estê.
Minareya Çarlinge, Camîya Şêx Mutahharî
Serranê 1500î de hetê Sultanê Akkoyunîyan Kasım Beyî ra dîyaya viraştiş. Semedo ke na camî mezelê Şêx Mutahharî ser o ameya viraştiş tira vanê Camîya Şêx Matarî.
Camîya Şêx Mutahharî de çîyo en muhîm mirane ra. Mînareya Çarlinge çar lingan ser o vinderna û Anatolîya de yew nimuneyê aye çin o. Çar lingê aye çar mehzebê Îslamîyetî temsîl kena. Mînareya ke çarlingan ser o ya zî Dînê Îslamî temsîl kena. Minare, hetê vakurûrojhilatê camî nde ca gêna û mîyanê rayîrî de ya. Mînareya ke semmtê Balikçilarbaşi de ya hetê her kesî ra yena zanayîş.
Camîya Qerşunine – Camîya Mehmet Paşayo zimbêlin
Hem sey Medrese hem zî sey hemam a. Demê Osmanîyan de hetê Walîyo en ewilin Mehmet Paşayo zimbêlinî ra serranê 1516-1520î de Dêra Surp Theodora yê Ermenîyan (Surp Toros) ra açarîyaya camî.
Mîyanê Kuçeyanê Fatihpaşa, tay wetê Camîya Nasuhpaşayî de ca gêna. Xususîyetê Camî yo en pîl qubeyê aye qerşunan ra ameya viraştiş. Semedo ke qubeya ci qerşunan ra ameya viraştiş mîyanê şarî de tira vanê Camîya Qerşunine.
Semedo ke Mehmet Paşayo zimbêlinî wîlayetê Amedî û xeylê cayê bînî bi ardimê Îdrîs-î Bedlîsî destê Safevwîyan ra girewto unvanê "Fatihpaşa" girewto. Camîya ke daya viraştiş rê zî vato camîya Fatih Paşa. Minareya camî hetê vakurûrojhilatî de ya û dusyayeyê camî ya. Ber vejîyeno hewş û minare silindirik bir yapıya sahip olan minare, sarımsı taşlarla örülü.
Camîya Melek Ahmed Paşayî
Camîya Melek Ahmed Paşayî ke eserê Mîmar Sinanî ya dekewtişê Berê Riha de çepê Cadeyê Camîya Melek Ahmedî de ca gêna; Yew embar ser o merdim şono mîyanê camî. Cami, mabênê serranê 1587-1591î de hetê Amedij Melek Ahmed Paşayî ra ameya viraştiş.
Semedo ke hetê rojawanî ra berê xo tonozu yo û hetê rojhilatî ra berê xo sey tac a camîyanê bînan yê bajarî ra cîya ya. Yew pacaya ci ewnîyena Vakur yew pacaya ci zî ewnîyena rojhilat. Binê qubeyan de çar hetê camî bi pacayan ameyo piştiş. Xususîyetê camî yo bîn zî bi çînîyanê kehenan ameya piştiş. Nê çînî zaf weş ê û eleqeyê her kesî ancenê.
Camîya Behram paşayî
Camîya Behram paşayî ke demê çiraxtîya Mîmar Sînanî de, seranê 1564 -1572 de virazîyaya, hetê Walîyê Amedî Behram Paşayî r dîyaya viraştiş..
Taxa Zîya Gokalpî, kişta Banê Dengbêjan de ca gêna. Na camî zî dewrê Osmanîyan de ameya viraştiş û zaf namdar a. taybetî dekewtişê mukarnasin, çilehaneyê ci û awanayîya direvakine eleqa ancenê. Camî yew qubbe ya, dorê aye bi nişlanê kemerinan ameya piştiş. Mîyanê her nişleyan de yew paca esta. Pacayî zî bi asinan ameyê piştiş.
Mîhrabê camî û minberê ci mermerin ê, mîhrap zî tede dêsê camî bi çînîyanê kewe ameyê xemilnayîş.
Camîya Îskenderpaşayî
Na camî zî dewrê Mîmar Sînanî ra menda. Taxa Îskenderpaşayî, kuçeyê Telgrafhane de ca gêna. Îskender Paşayo ke serranê 1551 de Amed de 14 serrî wezîfe kerdo hetê ey rê ameya viraştiş.
Merdim eşkeno beranê Vaşurûrojawanî û berê Rojawanî ra bikewo mîyanê camî. Tem orteyê camî de yew çinarêre esta. Bajurûrojhilatê Camîya Îskenderpaşayî de, zîyara torinê Îskender Paşayî esta. Na zîyare yew qubbeyîn a û çar goşeyê ci sey kemeran ê. Cayê cematî bi panc kemeran serê çar sutunan ameyo înşakerdiş.
Camîya Alîpaşayî û Medreseya ci
Camî, Cadeyê Turistîkî, taxa Alîpaşa de ca gêna û mabênê serranê 1534-1537 de hetê Walîyê Amedî Hadim Alî Paşayî ra ameya viraştiş.Na camî zî hetê Mîmar Sînanî ra ameya viraştiş. Cayê Şeîfîyan zî dima ra serranê 1769-1770 de ameyo viraştiş. Heto bîn ra kullîye de Medreseya Alîpaşayî, zikirxane, hemam û orteyê hewşî de yew şadirwane esta. Minareya Camî bi kerrayanê sipîyan ameya piştiş. Cdêsê camî bi kerrayanê bazaltî ameyê viraştiş.
Medreseya ke Rojawanê Camî de ca gêna, yewqat a û çargoşe ya. Raşt û çepê hewşî de vernîya înan de eywanî tem panc ode estê. Vakurê hewşî de mescîta heştgoşe ca gêna. Zemanêk verê cû tîya de derse ameya dayîş. Medreseya ke yew dem sey banê veradayeyan ameya xebitnayîş, ewro dîyaya Qeymeqemtîya Sûrî.
Camîya Hz. Suleymanî
Camîya ke semtê Îçkale de kişta Sûran de ameya awankerdiş mîyanê şarî de tira ‘Camîya Hz. Suleymanîû Camîya Nasirîye’ yena vatiş.
Wexto ke bajarê Amedî hetê mislimanan ra ame girewtiş 27 sahabeyî tîya de ameyê definkerdiş. Dima ra tîya sey cayê îbadetxaneyî ame xebitnayîş. Goreyê kitabeyo ke corê camî de yo ra, na camî mabênê serranê 1156-1179 de dewrê Nisanogullarî de hetê Ebul Qasimî ra ameya viraştiş. onca goreyê rîvayetan ra ba camî hetê hukumdarê Merwanîyan Nasruddevleyî ra ameya viraştiş û aye ra tay kesî tira vanê Camîya Nasirîye. Na meqbere de 2 berê tarîxî ke vejîyenê hewşê camî estê. kişta camî de mezelê sahabeyan esto. Semedo ke mîyanê şarî de uca sey cayê sahebeyan yeno zanayîş roja panşeme û îne camî hetê şarî ra yena zîyaretkerdiş.
Camîya Nebî
Cadeyê Gazî ser o ya û kişta Meydanê Şêz Saîdî de ca gêna. Canî kerrayanê sipî û sîya ameya viraştiş serê ci de sey piramit yew qubbeyo pîl ameya girewtiş.
Semedo ke Minareya ci ser o kitabeyê ke, Hz. Muhammed ra behsê "Kaal-en Nebiy" beno tira vanê Camîya Pêxamberî. Dewrê Akkoyunan de seserra 16ine de ameya viraştiş. yeno fehmkerdiş ke, serranê 1530 de hetê qesabo Amedij Haci Huseyinî ra sey xeyrat ameya viraştiş. Dorûverê Camî bi kerrayanê sîyayan ameyo piştiş. Hewşê ci hîra yo û bi bazaltê sîyayan ameya viraştiş. mînareya camî serra 1960 de cayê ci ra ameya vetiş û newe ra ameya viraştiş. Minare bi planlê çargoşe, yew şerefeyin a.
Afsaneyê 27 Sahabeyan
Demê Murtaza Paşayî de meqberdarê sahebayanê şehîdan Şêx Muhyiddin Efendî bîyo. Meqberdar her şewa panşemeyî şino mehzenê cenazeyanê şehîdan. Wexto ke şino vernîya şehîdan bi destê xo gonîya înan bi peme keno pak.
Şêx Muhyiddin Efendî rojêk mîyanê suke de bi xemgînî şino û yeno. Demêk badê cû yew rîsipî vejîyeno ey vernî û pere dano ey. Meqberdar bi ê pereyan peme gêno û keno ke gonîya şehîdan bikero pak. Serê Şehîdan de ortîya ke hetê Murtaza Paşayî ra ameya newekerdiş esta.
Meqberdaro ke heta a roje serê cenazeyan anêkerdo meraq keno û ortî hewanano. La vîneno ke rîsipîyo ke suke de pere dayo ci mîyanê mezelî de yo. Meqberdar terseno û beno sey ker û lal. Wexto ke na hedîse yena eşnawitiş hinî gonîya şehîdan zî nêna rişnayîş. Demêk badê cu bero ke vejîyeno mahzenî bi dêsan yeno padayîş.
Nika bero ke vejîyo no mehzenî çin o û kes nêzano ke bero kehen kam ca de yo. Nameyê nê şehîdan demê Murtaza Paşayî de kitabeyan ser o ameyo nuştiş û wina yo:
Reis-i cumledir Sultan Suleyman
Birayê Ridvanî Mesud ey can
Beşîr û Hazma, Amr û Şabe, Sabî
Di Zeyd, di Halid, yew Numan
Di Muhammed, Abdullah uçdur
Di Hasan nam, yew Kabî Zişan
Fudayl u Malîk û Fabr û EbulHamd
EbîNasr û Magirê eyle izan.
Fatma Yılmaz