Melek Demir

Verê dêsanê keyeyanê kerreyînan de cinîyê ke şale bestê xora û kincê înan ser o nexşê gulan de rengî perrenê, ronişte yê û qisey kenê. Roşnaya peynîya roje wexto ke ginena rîyê cinîyan û xêzê ke destanê înan ser o neqişîyayê, hûmara rojan deqa de bena zêde.

Mezopotamya de, bi taybetî zî mîyanê kurdan de "deq" ke zaf yeno dîyayene, bi kurdkî manaya xalî dana. Tirkîya de vakurê rojawanî de Mêrdîn, Dîyarbekir û Rihayî de hîna zêde yeno dîyayene. Deq bi hawayêko xas yeno viraştene: şitê maya zî tede, yew tewrê xasî bi derzînan binê çermî de yeno neqişnayene. Tewr zêde cinîyan de yeno dîyayene û motîfanê ke tewr zaf yenê dîyayene ra yew zî roj a.

Tirkîya de kurdê ke ciwîyenê, bawerîya înan esta ke deq verê Îslamî estbîyo. La deq, bi seserreyê hezaran tarîxê xo esto, labelê seba qedexeyanê ke Îslamî ardê û modernbîyayîşî ra ver bi vîndîbîyayîşî şono. Ancî, tay ciwanê ke wazenê kulturê xo ser o vindê, nê rayirî de wayîrîya nê edetî vejîyenê.

Mehmet Saît Tunç ke yew cigêrayox-nuştox û rejîsorê Mêrdînij o, welatê xo de deqê ke rîye û destanê cinîyanê kurdan û êzidîyanê pîlan de estê, serran ra dima şîyo înan dima. Belgefîlmê 50 deqeyan yê Tuncî ke nameyê ey "Mi rê Vaje: Deqî-Deyîrî-Hîkayeyî" yo û ey bi embazê xo reyde viraşto, serra 2012î de Festîvalê Fîlmanê Cannesî de zî ame mojnayene.

Tunç ke Inside Turkey rê qisey keno, vano ke kurdan hunerê deqî yo ke hezar serran ra nata dewam keno, cîranê xo yê ereban ra musayê. O vano ke şarê ke hezar serran ra nata têreyde ciwîyenê, deqê înan zafane seypê yê labelê ferqê înan zî estê. O ferqan wina îzeh keno:

"Motîfê deqê ereban hîna pîl ê û deqê lewa cêrî tena cinîyanê ereban de yeno dîyayene. Êzidîyî seba ke ewnîyenê rojî û îbadet kenê, motîfê rojî hîna zaf yeno dîyayene. Suryanî seba dînî neqşê Îsa Pêxemberî yan zî xaçî kenê."

Her çiqas ke deqî senî domanan de virazîyenê û bi leşa înan pîya pîl benê êdî verên ra hîna zehmet o ke bêrê dîyayene zî, wexto ke merdim kuyê tenge yê Taxa Surî ya verêne ya Dîyarbekirî yan zî keyeyanê kerrayînan yê Mêrdînî de fetilîno, eşkeno yew cinîya kurde ya ke verê aye de neqşê rojî esto yan zî cinîyanê ereb, êzidî û suryanî yê ke bi deqanê xoyanê xasan reyde bivîno.

Gulîzar Anşîn ke yew akademîsyene ya û têkilîya deqanê Mêrdînî û dînî ser o xebitîyena, bawer kena ke cinîyî bi deqan, fikirê xo, waştişê xo û hîsê xo yê ke nêeşkenê vajê, mosnenê leşa xo û sey ke bineqişnê leşa xo. A yew meqaleya xo de seba îzehkerdişê na rewşe vana "[Cinîyî] ge şayîya xo, hêrsa xo, dejê xo û ge zî eşqa xo leşa xo ra bineqişnenê."

Coka motîfê deqan zaf ê. Belgefilmsazê amateurî Tunç, binê naye xêz keno ke her motîfî manaya xo esta. Darê cuye -ke bawer kenê merkezê dinya de yan zî cennet de yo- bawer kenê ke cuya weşe û emro derg ano, tilsimê ey esto, bawer kenê ke hîrê nuqteyî vernîya kumayîye -cinîya dîyine- gênê. Motîfê aqrebî zî seba ke qehremanî temsîl biko, yeno weçînayene.

Ewro Fatma Temel a Mêrdînije ke yew cinîya ciwane ya û deq virazena, vana deq de her neqşo ke bêro waştene, beno labelê deqî de motîfê ke dewam kenê estê.

Temel ke Atolyeya Deq Artî ya Taxa Surî ya verêne ya Dîyarbekir de ke bi keyeyanê xo yê kerreyan yê ke armenîyan ra mendê namedar a, xebitîyena, eynî wext de rojnamegerîye zî kena. Meraqa Temel a deqî bi persanê ke cinîyanê dequnan yê dewa xo ra kerdê, dest pêkerda. Temel a ke teknikê deqî û manaya motîfan cinîyanê dewa xo ra musa û merdimê xo rê deq kerdê, deqî sey "yew toreyê kulturî" name kena.

A wina îzeh kena "[Seba deqî] şitê maya ke kêneke arda dinya, dû û zehrayê heywanan yenê têhet û yew tewir virazîyeno, derzînan a binê postî ra yeno neqişnayene. Sey deqî makîneyî yan zî boyaxê kîmyewî çin ê."

Tunç vano ke deqî hem seba rindekîye hem zî wayîrê muhîmîyêkê komelkî yê û bawer kenê ke tayê deqî wayîrê xo ruhê xirabinan ra, çimanê xirabinan ra û nîyadayîşê xirabinan ra pawenê.

Goreyê Riweyda Saxlam a ke yew dewa Mêrdînî de ciwîyena, sebeb hîna rehet o. A vana "Senî ke nika cinîyî makyaj kenê, verê cû zî deqî makyajê cinîyan bî. Ma seba rindekîye viraştê."

Leşa Saxlam de zaf cayî de deq estê. Her çiqas ke rengê deqan serreyê aye reyde dest bi şîyayîşî kerdo zî, hema zî balkêş ê. Cinîka ke Saxlam domane bîya û deqê aye û kênekanê bînan yê dewe kerdê, aye zî metodê ke Temelî îzeh kerdo ya nêzdî şuxulnayo.

Saxlam wina îzeh kena "A game ma şitê maya ke kêneke arda dinya guretê, qafika henarî weş veşnayê û dûyê aye şitî reyde têhet kerdê, derzîne bi derzîne neqişnayê" û eynî wext de deqê ke destanê aye û rîyê aye de yê, mosnena.

Dewa Saxlam de wexto ke cinîyî qisey kenê, a hetê bîne yê hewşî de camêrdî dayre de ronişte yê û sohbet kenê, tayê înan de zî deqî estê. Destê yew camêrdê pîlî yo ke qehweya mirra ya mintiqa ke zerfeyanê xasan de û wext ra tepîya pewtîyena, şimeno de eşkenê motîfê aqrebî bivînê. Deqê aqrebî yo ke vano domantîya xo de ameyo kerdene, bawer kenê ke hêz temsîl keno.

Hema zî eşkenê zaf cayan de Anatolyaya Vakurê Rojawanî de deqî bivînê. Labelê Tunç vano ke însanê ke ey seba xebata belgefîlmî dewanê Mêrdînî de înan reyde qisey kerdo, zafê înan cuya xo vîndî kerda.

"Beno ke ma 20 serrî ra dima cinî yan zî camêrdê ke bi no tore deq kerdê, nêvînê."

Temel ke vana a wazena heme cayê kurdan de bigêro motîfan arşîv biko û kitab biko, wexto ke na xebate plankena, endîşeyanê aye yê muhîman ra yew zî o yo ke kesê ke nê deqî estê înan de, cuya xo vîndî kenê.

Ancî zî hêvî nêqedîyena. Wexto ke Temel nînan îzeh kena, hîrê camêrdê ciwanî yê ke wendoxê fakulteya tib û muhendîsî yê, zerre kuwenê. Wazenê deq bikerê la kararsiz ê zî. Badê ke Temel motîfan yew bi yew îzeh kena, qerarê înan qetî beno.

Kesanê ke deq kerdê ra yew Mehmet Yoldaş o. Yoldaş ke zerendê xo ser o deqêko ke tede çar elementî estê û neqşê ke îdeolojîyan red kenê esto, kerdo, tena rindekîya deqî ra nê, temamîya manaya ey ra zî tesîr girewto.

O vano "Ez deqan ra hes kena labelê seba ke waştê mi çîyêko ke kulturê mi de esto bibo, ez bi metodê toreyî deq kerdişî rê ameya." O dewam keno "Ez Dîyarbekirij û kurd a, wexto ke deqê mi pers kenê, weş yeno mi ke ez bieşkî derheqê kulturê xo de hîkayeyêk vaja."

No nuşte reya ewilî inside turkey de ameyo weşanayîş