SAMİ TAN
Bi mîlyonan Kurdî bi bahaneya ke domananê înan mekteb de zehmetî nêancê, domananê xo bi yew ziwano pîl qisey kenê ke ê bi xo zî rind nêzanê.
Gelo hişmendîya kurdkî hetê Kurdan de senîn xurt a? Wexto ke ma rewşa ziwanê kurdkî ya mîyanê şarî de ewnîyenê, ma rewşêka zaf hêvîdayoxe nêvînenê. Kuçe û kolanê bajaran de zaf Kurdî serranê peyênan de fek ziwanê xo ra veradanê û daxîlê ziwanêkê bînî benê. Bi mîlyonan Kurdî bi bahaneya ke domananê înan mekteb de zehmetî nêancê, domananê xo bi yew ziwano pîl qisey kenê ke ê bi xo zî rind nêzanê.
Wexto ke ma qalê hişmendîya kurdkî kenê, kesê sey Ehmedê Xanî yenê ma vîr, la eke ma ewnîyê dîwanxaneyanê mîrnişînanê Kurdan, ma do bivînê ke ziwanê dayîşgirewtişî ê nuştekî hetê înan de zî kurdkî nîyo. Nimûne: Evlîya Çelebî fekê Ebdal Xanê Rojkî ra yew şîîre pêşkêş keno ke a zî tirkî ya. Naye ser o Martin van Bruinessen wina yew şîrove kerdo: "No nîşan dano ke Rojkî, qet nêbo wendoxê rojkî yê bajarî bi tirkîyêka ke tede çekuyî û vateyê ermenî, fariskî û erebkî zaf ê qisey kerdê. Merdim meraq keno ke senîn yew ziwano winasî vejîyayo meydan û hetê yew şarî ra yeno qiseykerdene ke xo sey Kurd vîneno."
Teber ra Ebdal Xan zî zaf mîrê Kurdan şîîrê xo bi ziwanê fariskî nuştê. Nimûneya verçim Mîrê Badîna Mihemed Teyar Paşa yo. Tehsîn Îbrahîm Dostî peynîya eserê xo yê bi nameyê "Baxê Îrem Geştek li Nav Şi'ra Kurmancî ya Klasîk de" de, na mesela ser o wina vato: "Çîyo verçim o ke merdim hetê yew grûba şaîranê Kurdan yê seserra newêsine de vîneno, o yo ke înan şîîrê xo zafêr bi ziwanê fariskî vetênê. Na rewşe ma hetê Mîrê Badîna Mihemed Teyar Paşayî (Xerîbî), Şêx Ebdulletîfê Şoşî (Seyfî), Meha Seîdê Mizûrî (Mihrî), Ebdulezîzê Bitlîsî (Şeyda) û yê bînan de vînenê."
Merdim eşkeno vajo, dûrî nîyo ke keyeyê Bedirxan Begî zî dima ke şîyê Îstanbulî doza neteweyî hîs kerdo, nê qet verê cû ra xurtêr û zanayêr dest eşto karanê eleqedarê doza neteweyî. Averşîyayîşê hişmendîya neteweyî û pê ra zî hişmendîya pawitişê ziwan û kulturê kurdkî mîyanê roşnvîranê Îstanbulî de aver şîyo. Gama yewin rojnameya Kurdistanî ya ke serra 1898î de ameya weşanayene ya, dima ra zî komele û weşanê Îstanbulî yê.
La ney reyde zî, roşnvîrê ke Îstanbul de xebate seba berzkerdişê doza kurdkî û ziwanê kurdkî kenê, na hişmendîya qels û lawaz ra şikayet kenê. Nimûne: Xelîl Xeyalî kovara Rojî Kurd de binnameya Modanî X de bi sernameyê "Ziwan û Nezanîya Kurdan" yew nuşte nuşto. Destpêkê ê nuşteyî de wina vato: "Çiqas ke ez ewnîyena bi qet hawayî sereyê mi nêkewno ke melayê ma, wendoxê ma çira qalê xo bi kurdkî kenê, û medreseyan de dersê xo kurdkî manayê xo vanê, wexto ke lazim bo kaxitê xo, temesukê xo yan bi erebkî, yan bi fariskî, yan bi tirkî nusenê, bi kurdkî nênusenê..."
Nê warî de nimûneyêka balkêşêre nuşteyê Serdar C. J. Edmonds yê bi sernameyê "A Kurdish Newspaper Rozh-i Kurdistan (Yew Rojnameya Kurdkî Rojî Kurdistan)" de ameya qalkerdene. Belkî na nimûne bîya sebebê nuştişê nê nuşteyî. Edmonds qalê na rojnameya ke serra 1922yî de ameya çapkerdene, wextê destnîşankerdişê statuyê başûrê Kurdistanî keno. Goreyê vatişê ey, kardarê îngilîzan seba xurtkerdişê hîsê neteweyî yê Kurdan mintiqa Silêmanî de vera ziwanê tirkî yê ke verê cû ziwanê nuşteyanê hukmatî bi û ziwanê fariskî yê ke qada arîzî de ziwanê nuştiş bi, kurdkî sey ziwanê kar û gureyê fermî ame destnîşankerdene. Vera naye ra yew rêveberê herêmî yê Kurdî wina reaksîyon nîşan dayo: "Hukmatê Brîtanya seranserê dinya de bi edalet û dilovanîya xo ya vera feqîr û belengaz yena şinasnayene, gelo çira şima ma na edalet û dilovanî ra bêpar verdê, bi zordarîyêka pîse ma mecbur kenê ke ma bi ziwanê xo binusê." Weşbextane ewro başûrê Kurdistanî de rewşe vurîyaya û ziwanê nuştekî cayê xo girewto.
Zê ney ewro wendiş û nuştişê bi kurdkî mîyanê Kurdan de zêde bîyo. Goreyê xebata ke keyeperrê Diyarname.com her serre keno, tenya serra 2024î de 338 kitabê kurdkî ameyê çapkerdene, 74 hebî înan romanî yê. No zî nîşan dano ke ziwanê nuştekî yew averşîyayîşo îzafî esto. La çi heyf ke na rey qiseykerdişê ziwanê kurdkî qels û lawaz bîyo, o verê cû ra xirabêr o. Ziwan eke sey ziwanê fekkî ser zar û ziwanan de nêciwîyo û aver nêşino, rîpelanê kitaban de çiqas bimano zî nêeşkeno estbîyayîşê xo garantî biko. Coka ganî ziwanê fekkî û nuştekî reyde pîya aver şêrê.
Çimeyê nuşteyî: Gazete Duvar
