Pınar YILDIZ

“Verê cû domanî û cinîyî!” Wexto ke êdî eşkera yo ke keştîya Tîtanîke do binbat biba, temaşekerdox êdî nê qiseyan eşnaweno. Sey yew domane, wexto ke mi fîlmê Tîtanîke (1997) televîzyon de temaşe kerdîbî, “Çira verê cû domanî û cinîyî?” mi vatibi xo bi xo. Heme felaketan de, “Verê cû domanî û cinîyî!” vajîyeno, çike heme felaketî hîna zaf înan dejnenê, înan kenê bêkes û bêwar. Sînema û edebîyatî mîyan de şer û trawmaya ci bala zafê rejîsor û nuştoxan anto. Bîlhesa o trawmayê şerî yo ke domanan û cinîyan ser o tesîr keno. Fîlmê La Vita é Bella (1997) beno ke bi ewnîyayîşê xo yê cîyayî bala zaf kesan anceno û hêzê serkewtebîyayîşê xo zî beno ke nê ewnîyayîşê cîyayî ra gêno. Fîlmî de sey yew qehremanê serekeyî ma yew pîyê yahudîyî vînenê. Wextê şerê dîyin yê dinya de, qampanê nazîyan de, seba ke no trawma lajê ey ser o tesîr nêko û doman çîyêk fehm nêko, pî qamp seba lajê xo keno yew wargehê kayî. Nê fîlmî de çîyêk bale anceno ke fîlm çimê ê domanê qijî ra herikîyeno, yanî vîrameyîşanê ey ser o awan bîyo. Reyna fîlmê Incendiesî (2010) ê trawmayê şerî yo ke cinî û bedene aye ser o yî, bi şiklêkê dramatîkî mojneno ra. Helbet nê, ê fîlman ra tena çend teneyî yê ke bêrê vîrê kesî.

Edebîyat û sînemaya kurdkî de zaf rey şer û trawmayê ci sey yew temaya bingeyêne xo mojnenê ra. Bîlhesa çend fîlmîyê ke badê serra 2010î ancîyayî, bale ancenê atmosferê şîddetê serranê newayî. Sey nimûne fîlmê Press (2010) yê Sedat Yilmazî, Min Dît (2009) yê Miraz Bezarî (1971) Bekas (2013) yê Karzan Kaderî (1982)  û Hewno Bêreng (2017) yê Mehmet Alî Konarî (1983) înan ra çend teneyî yê. Nê fîlman ra Min Dît, Bekas û Hewno Bêreng çimanê domanan ra ancîyayî. Qehremanê serekeyê nê fîlman domanê ke mexdurê şerî bîyê yê. Her hîrê hemîn de zî şîddet, ters û qesawetê atmosferê sîyasî esto. Tesîrê nê şîddet û şerî nê domanan ser o beno sey yew trawmaya girde. No atmosfero qesawetin û çetin nê domanan hîna zaf keno bêçare, bêkes û bêwar. Reaksîyonê her yewî cîya bibo zî hemberê nê şîddetî de, xoverdayîşê her yewî cîya bibo zî yew çîyo hempar esto ke pêro zî ê serran de çi serrê 90ê Dîyarbekirî bibê, çi serrê zilmê Seddamî bibê, domanîya ê domanan zereyê ê atmosferî de vîyarta. 

Çira nê serranê peyênan de rejîsoran rîyê xo açarnayo ê serran û rêça ê serran dima yê? Çira nê rejîsoran waşto ke fîlmanê xo çimanê domanan ra bimojnê ra û karakterê serekeyî domanî bibê? Kes wexto ke emrê nê rejîsoran ra ewnîyeno, vîneno ke hema-hema emrê înan nêzdîyê yewbînan o. Yanî ê teqrîben domanê heman nifşî yê ke domanîya înan zî rastê ê serran yena. Yanî seke ê kabus û qesawetê ê serranê domanî giraneya nê rejîsoran tepîşto û zor dayo înan ke ê behsê ê serran bikê û hîkayeyanê kesanê derûdormeyê xo biancê. Înan fîlmê xo zî çime domananê ê wextî ra antî. Nê fîlman ra Min Dît û Bekasî de badê ke maye û pîyê domanan yenê kiştiş, domanî tekûtena manenê û seba ciwîyayîşî xo ver danê. La çîyo ke hema sere ra nê senaryoyan keno zeîf o yo ke komelê kurdan mîyan de têkilîyê merdimatî zaf muhîm ê û keyeyî qelebalix û hîra yê. Coka nêkono sereye kesî ke ê domanî kuçe de tekûtena bimanî. Bîlhesa fîlmê Min Dît de ma maye û pîyê domanan, derûdormeyê înan zî nas kene û vînenê ke ê wayîrê yew derûdormeyê hîrayî yê. Coka dima wexto ke ê domanî binê banê xo de tekûtena manenê û waya înan ya qijeke veyşanî û nêweşî ver bi şiklêko dramatik mirena, tesîrêko rastikên kesî ser o nêkeno. Yanî senaryo û mûniteyê fîlmî hema sere ra yew zeîfî ser o awan bîyo. Fîlmê Bekasî de temaşekerdox maye û pîyê domanan, derûdormeyê înan qet nêvîneno, senîn ke fîlm dest pêkeno domanî tekûtena kuçe de bêwayîr ê. Coka no fîlm, Min Dîtî ra hîna makul yeno kesî rê. Temaşekerdox zereyê atmosfere fîlmî de xo vîndî keno. La Bekasî de zî yeno vîrê kesî ke qet kesêkê nê domanan çin bi? Hewno Bêreng yê Konarî nê het ra mûniteyêko hîna makulî ser o awan bîyo. Maya qehremanê serekeyî, Mîrza yê diwês serreyî, merda la pî û birayê ey miqateyê ey bene. Reyna rejîsor bi ma dano musnayîş ke şeş wayê ey zî estê ke înan mêrde kerdo û keye ra şîyê. Coka kes wexto ke keyeyê ê hîrê heme camêrdan de kodikanê tirşî vîneno, bacik û balîcanê huşkkerdeyê ke la ra aliqnayeyê vîneno, ê wayî yene kesî vîrî. Kes sî û wayîrvejîyayîşê ê şeş heme wayan zî Mîrzayî ser o hîs keno. Helbet no nêno a mana ke mergê maye Mîrzayî ser o tesîr nêkerdo. Xora fîlm zî nê trawmayê Mîrzayî ser o awan bîyo. Seba ke fîlmê Konarî de mûnite baş awan bîyo, karakterê eyo doman, Mîrza, ê karakteranê Min Dît û Bekasî ra cîya yo. Yanî o sey înan tekûtena xoverdayîşê ciwîyayîşî nêdano. Mîrza ne sey karakteranê Min Dîtî dramatîze bîyo ne zî qasê karakteranî Bekasî heqê xo ra yeno û eşkeno herhal de pay ra vindero. O kabûs û tersane xo mîyan de, binê sîya pî û birayê xo de bêhes û bêhela ciwîyeno. Heta goreyê yew domanê lajî zaf zêde ancîyayo zerrîya xo. Çike qesawetê ê serran tena Mîrzayî ser o ney zafê domanan ser o yo ke Konar tena bi sehneyêk zî bibo mojneno ra. Sey Mîrzayî, temaşekerdox zî ey rey de vîneno ke o ke hewnanê xiraban vîneno û seba ke ey bipawê nuşteyî ey mil de aliqnayeyê Mîrza tena nîyo. Di domanê ke kolîyan anê firnê birayê Mîrzayî zî sey Mîrzayî bi nuşteyanê milê xo tena bala Mîrzayî ney, bala temaşekerdoxan zî ancenê. 

Hewno Bêrengî de helbet çîyo ke reya verêne bala kesî anceno fîlm kirmanckî ameyo antiş (Min Dît kurmanckî, Bekas soranî yo.) Hewno Bêreng zaf cayan de sey fîlmê yewin yê kirmanckî ameyo şinasnayîş. La seba ke fîlm yew bajaro sey Dîyarbekirî yo ke kirmanckî û kurmanckî têmîyan de yê, vîyareno, zereyê fîlmî de her di dîyalektî zî yenê şuxulnayene. Nê fîlmî de zî sey My Sweet Pepper Land (2013) yê Hiner Salemî (1964) her kes bi dîyalektê xo qisey keno. Hewno Bêrengî de kirmanckîyêka zelal û weşe ya fekê Çewligî qisey beno. Tahmê ci hende fekê kesî de maneno ke kes xo bi xo vano werrekna fîlm tena kirmanckî bibayêne. Hetêk ra zî beno ke ma zaf musayeyê na rewşe nîyê ke herkes bi dîyalektê xo qisey biko, kesî rê biney xam û xerîb yeno.

Hîkaye û mûniteyê Hewno Bêrengî wina awan bîyo: 

Mûniteyê Hewno Bêrengî Mîrza yo diwês serreyî ser o awan bîyo û serebûtî, derûdormeyê ey de vîyarenê. Serrêk verê maya Mîrzayî rehmet kerda, seba ke şeş heme wayê ey zewicnaye yê o, pîyê xo û birayê xo taxa Sûrî yê Dîyarbekirî de pîya ciwîyenê. Pî û bawk yew firin şuxulnenê. Mîrza badê mergê maya xo hîna zêde ancîyayo zereyê xo û hewnanê xiraban vîneno. O zaf rey wexto ke hewnan mîyan de maneno mîze keno xo bin. Bira helbet bi na rewşa Mîrzayî qayîl nîyo û xora zaf rey hêrs beno Mîrzayî ra ke o biney “camêrd bibo”, heqê xo ra bêro. Helbet bira, pî û Mîrzayî rê wayîr vejîno, ewnêno înan la o nêeşkeno nêzdîyê dinyaya manewîya Mîrzayî bibo. Heta ke embazê birayî Mîr Ehmed yeno keyeyê înan. Mîr Ehmed seba ke texmîn keno ke yenogêrayîş, waşto ke qasê çendêk xo binimno û yeno keyeyê înan de maneno. Tebîatê Mîr Ehmedî tebîatê birayî ra cîya yo û o wazeno nêzdîyê Mîrzayî bibo. La no çî hende zî asan nîyo. Heta Mîr Ehmedo ke rey-rey şono maya xo rê telefon akeno, Mîrzayî ra vano maya mi zî merda, derdê ma sey pê yo. Vera-vera bi zordayîşê Mîr Ehmedî, Mîrza embazîya ey qebûl keno û o wext ma fehm kenê ke esasê xo de Mîrza seba ke terseno ke ê kesî ê caverdê û şorê nêeşkeno û nêwazeno kesî ra hes biko. La na embazî û kêfweşîya kilmeke ra dima o çîyo ke sereyê fîlmî ra heta peynî xo dano hîskerdiş, qewimîyeno û Mîr Ehmed yeno kiştiş. La rejîsor nê mergî û kiştişî çimanê temaşekerdoxan ver de nêmojneno ra. Seke êdî kamerayî zî eciz bibê nê kiştişan û mergî bimojnê ra temaşekerdox tewr peynî tena rîyê Mîr Ehmedî yo qesawetinî vîneno. Dima çend pistepistê birayî û pîyî û dima cinîyê mexmelsipîyî. Mîrzayo ke zaf tay qisey keno, heta a game bi bêvengî û tebata xo aseno, bi hêrs û dejêkê pîlî şono serê banî (tîya sey sitargehê ey o zî) û o sazo ke Mîr Ehmedî sey yew dîyarî dabi ey şikneno.

Hewno Bêreng bi ziwanê xo yê sînematîk û estetîkî, kirmanckîyêka başe, bi serkewtebîyayîşê kaykerdoxan (Rasta zî performansê Civan Güney Tunç (Mîrza) û Bilal Bulutî (Mîr Ehmed) bale anceno.) fîlmêka baş û serkewta ya. La fîlmî de tayê detayî bî ke mi bêhuzur kerdî. Peyên de no fîlm, fîlmê serdemêk o û kes ewro ra biewnîyo fîlmî sey yew fîlmê tarîxî vîneno. Coka zereyê fîlmî de çimê kesî tayê çîyan gêrenê, tayê çîyî bala kesî ancenê. Yanî cuya rojane, cil û bergê kesan, dîzaynê mekanan, keyeyî, qahwexaneyî, firin ganî sey modayê ê serran bibê. Hema destpêk ra ê perdeyê vilikinîyê keyeyî mi zaf eciz kerd ke serranê newayan de mumkun nêbi ke ê perdeyî keyeyêkê Dîyarbekirî de aliqnaye bibê. Beno ke ê perdeyî modayê nê çend serranê peyênan bibê. Qaso ke domanîya mi ra zî yeno mi vîrî o wext Dîyarbekir de rewşa însanan hende baş nêbîye û ge-ge yew kanepe bîle zaf luks bi. Helbet kes nêeşkeno nê çîyî seba pêroyê Bajarî vajo. La bîlhesa tayê taxe û semtî bî ke uca de hîna zaf kesê ke dewan ra koçê bajarî kerdibi ciwîyayêne û hema-hema nê keyeyan de buzdolabîyêk, televîzyonêk û nivînan ra vêşî çîyêk çin bi. Helbet derheqê aborîya keyeyî de fîlm çîyêk nêvano û kes nêzano rewşa înan senîn a. Bawk û pî şuxulîyenê coka ma nêeşkenê rasterast teftalê keyeyî rexne bikî la ê teftalî ruhê ê serran nêmojnenê ra. Çarşaf û rîyê balişnayan ra bigîrên, dolabanê mitbaxe û lawabo ra çîyêk zereyê keyeyî de çin o ke ruh û atmosfere serranê newayî bimojno ra. Keye taxa Sûrî de yo, dîyar o ke nê serranê peyênan de, zereyê ê banê kehenî yew tadîlat ra vîyarto. Coka zereyê keyeyî, atmosferê çend serranê peyênan mojneno ra, ruhê serranê newayî ney. Mesela fîlmê Pressî de cil û bergê qehremanan ra bigîrên, zereyê keyeyî û teber, bajar tam zî ruhê ê serran mojneno ra. La seba Hewno Bêrengî kes nêeşkeno heman çî vajo. Dêsanê keyeyanê kuçeyanê tengan ser o slogan û afîşî estê ke mumkun nîyo ke ê serran de ê aliqnaye bibê. Nê detayê qijekî, seba fîlmêkê serdemêk muhîm ê. Xora zaf rey kes nê detayan ra vejeno serdem û wextê fîlmî. Tena ê çend kesî yê ke rîyê înan bi maskeyanê sîyayan nimite yo û dekewenê hewn û xeyalanê Mîrzayî û ters danê ey; onlugê Mîrzayî yo sîyayî ser o, seke rejîsorî waşto wextê fîlmî eşkera biko. La serranê newayî de Dîyarbekir de zî onligê mektebî sîya ney êdî kewî bî. Xora goreyê şertanê normalan ganî Mîrzayo 12 serre bişîyayêne ortaokul û o wext zî xora ganî qatlixêk bidayêne xora. Kitabanê dersî yê Mîrzayî ser o 4/5 nusîyayo. La seba ke serranê newayî de problemanê sosyo-ekonomîk û sîyasîyan ra zaf rey domanî erey şîyêne mekteb yan zî mabên dayêne. Coka kes eşkeno makul bivîno ke Mîrza yo 12 serre şoro îlkokul la kesî rê zaf zî makul nêno onligê domananê mektebe kiho ney sîya bibo.

Nê fîlmî de rîtuelêk zî bala mi ante ke Mîrza her hefte şono mezelê maya xo ser. No edeto ke domanîya mi de zî estbî, beno ke hetanî ewro zî domîyeno. Mîrza kamcîn roje şono mezelan ser dîyar nîyo la şar her roja pancşemeyî şono mezelan ser û no êdî mîyanê şarî de bîyo sey rîtuelêk. Fîlmî de hîrê sehneyî mezelê maye ser o vîyarenê. Yewî de Mîrza û pîyê xo tena yê; yewî de Mîrza û waya xo tena yê; yewî de pî tena şîyo. Seke mi va dîyar nêbo ke ê kamcîn roj şîyê mezelan ser zî, nê sehneyan de ê tekûtena yê. Yanî derûdorme de bê înan kes çin o. La o rîtûelê şîyayîşê mezelano ke mi sere de yo, rojanê pancşemeyan de, qelebalix o. Reyna qaso ke ez zana heta ke yew di serrê ci nêqedîyê kes mezelan nêvirazeno. Yanê dês nênano pa, vilikî mezelan ser o çin ê. La mezelê maya Mîrzayî bi kemer viraşte yo û ser o vilikî ameyî. Helbet no çî qîymetê fîlmî nêkeno kêmî la yew rîtûelê domanî ard mi vîrî ke nê sehneyî nê hetî ra biney kêmî mendî. Reyna sehneyê ke firine de vîyarenê de, çîyêk bala mi ante ke birayê Mîrzayî wexto ke nan zî pewjeno bi cilanê xo yê rojaneyî ra şuxulîyeno. La firinan de hamnan, zimistan ferq nêkeno ê kesî ke nan pewjenê bi atletê xo yê sipî adirî ver de şuxulîyenê.

Wexto ke behsê serranê newayî beno ters, xewf, qesawet û faîlî meçhûlî hîna zaf yenê vîrê kesî. Nê fîlmî de nê mefhûmî hewnanê Mîrzayî ser ra mojnîyayê ra. Û pîyê Mîrzayî wazeno hela ver Mîr Ehmed keyeyê înan ra şoro. Çend cayan de kameraya rejîsorî mojnena ra ke pî xorîn-xorîn fikirîyeno. La birayê Mîrzayî û Mîr Ehmed bi xo zaf rehet ê û kes qet înan de rêçêk tersî yan zî xo pawitişî nêvîneno. Mîr Ehmed şik keno ke yenogêrayîş û qaşo ameyo keyeyê embazê xo ke xo binimno. La kes hal û hereketanê ey de xo nimitiş, ters û xopawitiş nêvîneno. La ê serran de ê kesê ke a rewşe de bîy, wexto ke bi nê şiklîya bişîyêne cayêk wayîrê keyeyî derheqê ey de qiseyêk zî xo fek ra nêvetêne û kesî zî o kes nêdîyêne. Eke bivejîyayêne teber zî beno ke şewe bi nimitkî. La Mîr Ehmed eşkera-eşkera mîyanê sûke de gêreno, maya xo rê çend rey telefon akeno. Mîrza bi xo çend rey embazê xo ra vano ke mêmanê ma esto.

Bi senaryoyê xo yê pêt û bi ewnîyayîşê xo yê cîyayî nê fîlmî zereyê sînemaya kurdkî de nika ra cayê xo girewto û sey yew mûra bereqîyeno. Hewno Bêreng zaf hetan ra hêvî dano kesî ke do hema zaf fîlmê weş û serkewtayî kamerayê nê rejîsorî ra vejîyê û bi kirmanckî biherikîyê.

No nuşte reya verêne 28ê Kanûne ya 20220î de Kovara Temaşe de ameyo weşanayîş