Fırat Şîn
Zazakî ke sey Kirmanckî, kirdkî, dimilkî/dimilî/dimbilî zî yena namekerdiş, lehçeyanê kurdkî ra yew a ke mîyanê cografyaya Kurdistanî de qisey bena. Serranê peyênan de semedê Zazakî xebatê standardîzekerdişî yê muhîmî ameyê kerdiş.
Zazakî, hetanî serranê 1980an, ziwanêk bi ekserîyet qiseykerdişî bi. Seba ke zafê mintiqayanê Zazayan de sîstemê perwerdeyî tena bi tirkî, yo, derheqê Zazakî de tersê vîndîbîyayîşî esto. No semed ra Grûba Xebate ya Vateyî serra 1996 de dest bi xebatanê standardîzekerdişî kerd.
Nê xebatan de tam 38 kombîyayîşî ameyî viraştene û nêzdîyê hewtay û çar hûmarî kovara Vateyî vejîyayî. Coka seba standardîzekerdişê kirmanckî di ferhengî zî ameyî weşanayene:
• Ferhengê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)
• Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)-Tirkî
Nê ferhengan zî xizmetêko muhîm kerdo: Çekuyê ke fekanê cîya-cîyayan de estê, ameyê pêser ardene û goreyê fekanê standardî ameyê îfade kerdene.
Qaydeyê rastnuştişî yê Zazakî, seba ziwanêk ke hîna teze beno nuşte, zaf muhîm ê. Bi nê qaydeyan, nuştişê ziwanî, wendişê ziwanî û musayîşê ziwanî beno asan.
Çend qaydeyan ra nimûne bidîme:
1. Nameyê miletan û zerfê înan: "kurde", "tirke", "azerî" heme bi herfa hurdîye dest pêkenê.
2. Nameyê mensûbanê dewan, bajaran, mintiqayan: "çewlîgij", "dêrsimij", "pîranij" bi herfa hurdîye dest pêkenê.
3. Herinda 'h' û 'x' de vurîyayiş: Mintiqayan de ferqî estê. Mesela, tayê mintiqa de "heş" û tayê mintiqa de "xeş" vajîyeno. Labelê bi standardkerdişî, formê ke frekans de zaf ê wina standardîze bîyê.
4. Suffîksê "-ik, -ek, -ike, -in": Tayê dewan de "-ik", tayêne de "-eke", tayêne de "-in" şuxulîyeno. Na heterogeneity de standardkerdiş beno muhîm. Mesela, "qijeke/qijek/qijik" formê ke netîceyê standardî de bîyo "qijek".
Rolê Medya û Weşanan de Standardîzekerdiş
Weşananê Zazakî seba standardkerdişî rolêko muhîm kay kenê. Kovara Vateyî tena nê qaydeyê standardî bi hawayêko teorîk nêeşkera kerdo, aynî wext de na kovare de nê qaydeyî ameyê tetbîqkerdene zî.
Tayê weşanxaneyî zî nê standardî ser o xebitîyenê. Mesela, Weşanxaneyê Vateyî, Weşanxaneyê Roşna, Weşanxaneyê Nûbiharî. Nê weşanxaneyan de vejîyayîşê kitaban de nê qaydeyê ke ma ser o qisey kenê ameyê tetbîqkerdene.
Medyaya nuştekî ra teber, medyaya vateyî (qiseykerdişî) de zî standardkerdiş muhîm o. Çunke seba ke ma bieşkîme ziwanê xo bikarnîme, ganî formêko standarde bibê. Radyo, TV û sosyal medya de, xora formê standardî ser o xebitîyayene maneno.
Her çiqas derheqê kirmanckî- Zazakî de tayê fakülteyê ziwanî estê zî, xizmetê muhîm nêkerdê. No problem, kemanîya standardkerdişî de zî aseno.
Labelê serranê peyênan de, tayê kitabê muhîmî ameyê vetene û nê qaydeyan de tetbîqkerdişê ziwanî zaf muhîm o. Standardizasyon, beno sebebê wendişê perwerdeyî zî. Seba ke domananê ma, ganî nê standardî hol bizanî û bikarnî.
Kirmanckî (zazakî) hetê tarixî û kulturî ra ziwanêko dewlemend o. Labelê seba ke bimano, ganî rewşa nuştişê ey standardîze bibo. Standardkerdiş xezînaya ziwanî muhafeze keno, peynîya (dawîya) na xezîneyî ra teber xo bimusalhe keno.
Her ziwanzanayoxo ke Zazakî nusneno ganî nê standardan ser o tercîhan bimusno û înan bikar bîyaro. No, ziwanî rê wayîrvejîyayîş o. Ma ziwanê xo nêwaştene çi fayde dano ma? Xora ma bi ziwanê xo estê, ziwanê ma nîyo, ma çin ê. "Eke ti ziwanê xo vîra bikerî, îdentîteyê xo zî vîra kenî."
No semed ra, ma ganî zafer bixebitîme. Nê xebatan de, muhîmîya standardîzekerdişî xo bi xo eşkera kena.