Mehmet Olmez*
KILMNUS
Na xebate de zanistîya folklorî û şarî ser o yew analîz virazîyayo. Çekuya folklorî ke 1846 de William John Thomsî ra hetanî ewro ameya şuxulnayîş, senî aver şîya û çi mana daya, nê persan ser o ameyo vindertiş. Zafê cigêrayoxan goreyê xo çekuya folklorî û şarî şîrove kerda û her yewî goreyê wareyê xo yew tarîf dayo ci. Na xebate de nê tarîfî pêro ameyê têhet û yew analîzo pêroyî virazîyayo. Netîceyê xebate de do fehm bibo ke folklor tena edebîyatê fekkî nîyo, kulturê şarî yo zî û bi hawayêko pêroyî yo.
DESTPÊK
Folklorî ser o xebatî ke bîyê, serranê 1800î ra hetanî ewro zaf vurîyayê. Seba ke folklor, mîyanê kulturî de cayêko muhîm gêno û kulturî rê wayîr vejîyeno, heme cigêrayoxî folklorî ser o vindertê. Tewr verê folklorî rê "populer antiquities" (antîkayê şarî) vajîyayêne (Amos, 2010;31). Dima William John Thomsî serra 1846 de çekuya "folk-lore"î daya şuxulnayîş. Folklorî ser o xebatî yanî folklorşinasî (folkloristik) bîye yew wareyo akademîk.
I. TARÎFÊ FOLKLORÎ
Folklorî ser o xebatî ke bîyê înan de yew fikro hempar çin o. Her cigêrayox goreyê wareyê xo folklor tarîf kerdo. Çend cigêrayoxan nê wareyî de folklorî rê senî tarîfî dayî, ma do înan ser o vinderê. William John Thomsî serra 1846 de çekuya "folk-lore"î viraşte û na çekuye dima bîye "folklore". Thomsî folklorî rê "zanistîya şarî" vatêne. Yanî kulturê şarî ke nesilî ra nesilî vîyareno, folklorî rê bîyo binge.
Antropologî folklorî rê vanê "kulturê fekkî" û goreyê înan folklor yew kulturê şarî yo ke nuştekî nîyo. Her çîyo ke fekkî yo û neslan ra vîyareno yena neslanê bînan, folklorî rê wayîr vejîyeno. Coka antropologî folklorî ra zafêr edebîyatê fekkî ser o vindertê û kitabanê xo de nê wareyî ra zafêr behsê deyîran, sanikan, vateyê verênan û lorikan kenê. Heta tayê antropologî vanê ke edebîyatê fekkî ke bi nuştekî beno, êdî folklor nîyo (Bascom,2010;34).
Seba ke bingeyê folklorî de hem şar hem zî kultur est o, antropologî zafêr nê wareyî ser o vindenê. Çunke antropolojî însanan û kulturê înan ser o xebatan kena. Heta merdim eşkeno vajo ke folklorî de metodolojîya antropolojî zî yena şuxulnayîş. Nê semedî ra antropologan folklor vurnayo û aver berdo. Înan folklorî rê metodê neweyî û teknîkî dayê.
II. ZANISTÎYA FOLKLORŞINASÎ
Zanistîya folklorî yan zî folklorşinasî seba ke wayîrê wareyê xo yê xususî ya û bala xo dana kulturê şarî ser o, cigêrayoxî vanê ke folklor yew zanistî ya û metodê xo yê xususî est ê. Nê semedî ra folklorî rê "folklorşinasî", "folkloristîk" yan zî "zanistîya folklorî" vajîyeno. Folklorşinasîye zî sey zanistîyanê bînan wayîrê metodanê xo ya û prensîbê xo est ê.
Zanistîya Folklorî de têkilîya folklor û antropolojî est a. Nê semedî ra folklorşinasî û antropolojî pîya xebetîyenê. Antropolojî însanan ser o vindena û kulturê însanan etud kena. Nê etudan de folklor est o û coka antropolojî folklorî ra îstîfade kena. Tayê nuştoxî vanê ke folklor bê antropolojî eşkeno bibo labelê zafaneyê cigêrayoxan vanê ke nê di wareyî yewbînan temam kenê.
Folklorşinasîye verê sanikan, efsaneyan, deyîran û vateyê verênan ser o vinderta. Labelê nê demê peyênan de folklorşinasî bîya wayîrê wareyêkê hîna hîrayî. Êdî folklorşinasî kulturê şarî ser o bi hawayêko pêroyî vindena. Mesela; folklorşinasî ewro heme edetanê şarî, kayanê şarî, werdê şarî, cilî û xemilnayîşê şarî ser o vindena. Yanî çîyo ke têkilîya xo bi şar û kulturê şarî est o, beno ke folklor bala xo bido ey ser o.
Seke aseno ke folklor nê serranê peyênan de aver şîyo û bîyo yew wareyê zanistî yê muhîmî. Nê averşîyayîşî de rolê unîversîteyan zî zaf o. Zaf welatanê dinya de beşê folklorî yan zî zanistîya folklorî abîyê û nê beşan de tezê masterî û doktorayî ameyê nuştiş. Almanya, Swêd û Amerîka seba folklorî merkezê muhîmî viraştê û nê merkezan zaf xebatê muhîmî kerdî (Yoder,2010;27).
III. PAŞTÎYA FOLKLORÎ Û RAYÎRÊ AVERŞÎYAYÎŞÎ
Folklorî verê bêpaşt û bêware bî. Labelê wexto ke cigêrayoxan qîymet da nê wareyî, folklor zî dest bi averşîyayîşî kerd. Serranê 1800î de tewr zêde bankayê melumatan virazîyayî û arşîvê qiymetinî ameyî viraştiş (Yoder, 2010;27). Nê wextî de muzeyanê ke folklorî û kulturê şarî ser o xebitîyenê zî dest bi kar kerdo.
Swêd de serra 1891 de Artur Hazelius yew muzeya folklorî awan kerd û na muze ra dima muzeyê folklorî heme Ewropa de vila bîy (Yoder, 2010;27). Nê muzeyan de hacetê kulturî, hacetê rojane û heme çîyê ke têkilîya înan bi folklorî est a, ameyî muhafezekerdiş. Nê xebatan reyde ma eşkenê vajê ke folklorî xo rê wayîrêk dî.
Folklorşinasî de metodê arêkerdişê malzemeyî zî bedilîya. Verê cigêrayoxî şîyênê şarî het û malzemeyo ke arê kerdêne, defteran de nuştêne. Labelê dima metodê modernî ameyî şuxulnayîş. Vengê şarî, deyîrî û lorikî qeyd bîy. Teknolojî aver şî û metodê arşîvkerdişî zî bîy modern. Nê metodanê modernan reyde heme çîyê ke arê bîyê, rind ameyî qeydkerdiş û muhafezekerdiş.
V. WAREYÊ FOLKLORÎ YO AKADEMÎK
Amerîka û Ewropa de wareyê folklorî yo akademîk zaf aver şîyo. Nê welatan de unîversîteyan de beşê folklorî est ê û tede cigêrayîşî benê. Cigêrayoxê folklorî vanê ke folklor wayîrê metodolojîyêka xususî yo. Coka kes nêeşkeno vajo ke ma do seke ‘folklor yew wareyêko teng yan zî tena sey berhemanê şarî yo’ biewnê folklorî ra. Folklorşinasîye metodanê xo yê xususîyan reyde bena yew wareyo muhîm û akademîk.
Nê metodî zafêr teorîyanê antropolojî ra îstîfade kenê. Mesela metodê arêkerdişî û metodê qeydkerdişî ke antropolojî de est ê, folklorî de zî yenê şuxulnayîş. Nê semedî ra cigêrayoxî vanê folklor û antropolojî yewbînan temam kenê. Nê her di wareyî pîya xebetîyenê û yewbînan ra çî musenê.
VI. KULTURÊ ŞARÎ Û FOLKLOR
Kulturê şarî folklorî de yew cayo muhîm gêno. Xora kulturê şarî û folklor yewbînan reyde girêdaye yê. Kes nêeşkeno înan yewbînan ra cîya biko. Mesela ma eşkenê vajê şarê ke keyeyan de ciwîyenê û edetê înan est ê, no çî heme zereyê folklorî de yo. Werdî, cilî, xemilnayîş, edetê zewacî, edetê merdişî ûsn heme folklorî rê benê babetêk.
VII. NETÎCE
Folklor sey yew wareyê akademîkî roj bi roj xo aver beno. Seba ke folklor wayîrê wareyêkê hîrayî yo û kulturê şarî pêro mîyanê ey de est ê, zaf cigêrayoxî bala xo danê folklorî ser. Labelê ganî ma xo vîr ra nêkerê ke folklor tena sey yew wareyo akademîk nêro vînayene. Folklor însanan û kulturanê însanan ser o vindeno. Coka folklor cuya ma hemînan de wayîrê rolêko muhîmî yo.
Cigêrayîşê folklorî de metodoloji zî zaf muhîm o. Yanî malzemeyo ke arê beno, ganî bi yew metodê zanistî bêro arêkerdiş. Nê semedî ra cigêrayoxî metodanê modernan ra îstîfade kenê. Muzeyê folklorî, unîversîteyê ke tede beşê folklorî est ê, merkezê cigêrayîşî û arşîvê folklorî seba folklorî bingeyê muhîm ê. Nê merkezan de folklorşinasî xebitîyenê û kulturê şarî rê wayîr vejîyenê.
ÇIMEYÎ
Amos, Dan Ben. "Şartlar ve Çevre İçinde Folklorun Bir Tanımına Doğru". Çev.: Metin EKİCİ. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. 31-50. 2003
Bascom, William R. "Halkbilimi, Sözlü Sanat ve Kültür". Çev.: Nilgül AYTUZLAR. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. 33-39. 2010
Dorson, Richard M. - Thoms, W. J. "William John Thoms ve 'Folklor' Başlıklı Yazısı". Çev.: Serpil Aygün CENGİZ. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. 11-25. 2010
Utley, Francis Lee. "Folklorun Tanımı". Çev.: Tuba SALTIK ÖZKAN, Red.: Evrim ÖLÇER ÖZÜNEL. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. 19-25. 2010
Yoder, Don. "Halk Yaşamı". Çev.: Ayça YAVUZ. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. 26-32. 2010
