Mehmed Olmez
I. EDATÎ ÇI YÊ?
Tarîf: Edatî çekuyê wezîfedarî yê ke bi xo manaya xo çin a. Nê çekuyî mîyanê cumle de rolê bestişî vînenê û çekuyanê bînan rê manaya newîye danê. Eke tesîrê nameyî biko ê nameyî anceno (keno oblîk)
Xususîyetê Edatan:
- Bi xo tena nêeşkenê yew mana îfade bikerê
- Her tim têkilîya di çekuyan yan zî yê di parçeyanê cumle virazenê
- Goreyê cayê xo manaya çekuyan vurînenê
- Şênê hem cumleyanê sadeyan de hem zî cumleyanê kompleksan de ca bigîrê
Nimûne:
- "Ez bi qeleme nusena." (wasitayî)
- "Ez seba to ameyane." (sebebîye)
- "Ma koyî ser o vindenê." (cayî)
II. KATEGORÎYÊ EDATAN
2.1 Hetê Kokî ra Edatî
A. Edatê Kurdkî:
Nê edatî eslê xo de zazakî yê yan zî ziwananê îranîyan ra yê.
- bi, bê, ser, ver, bin
- ra, rê, ro
- reyde, reyra
- seba, qandê
- mabên, têhet
Nimûneyî:
1. "Ez to reyde ya."
2. "Bê to nêbeno."
3. "Kitab masa ser o yo."
B. Edatê Bîyanî/Xerîbî:
Nê edatî ziwananê bînan ra (zafane erebkî, fariskî û tirkî ra) kewtê zazakî mîyan.
- qasê, çiqas
- heta
- derece,
- beyntar,
Nimûneyî:
1. "Heta şan şima pawena."
2. "Qasê ey çin o."
3. "Beyntarê înan de çîyêk çin o."
2.2 Hetê Şeklî ra Edatî
A. Veredatî:
Nê edatî vernîya nameyan de yenê:
- bi: "bi qeleme"
- bê: "bê şima"
- seba: "seba to"
- qandê: "qandê şima"
- ver bi: "ver bi sûke"
- pê: “pê koçike”
Cumleyî:
1. "Ez bi ereba şona."/ ez ereba reyde şona/ ez pê ereba şona/ ez ereba dir şina
2. "Bê to ez nêşona."
3. "Seba şima ez ameya." /semedê şima ez ameya / qandê şima ez ameya
B. Peyedatî:
Nê edatî peynîya nameyan de yenê:
- ra: "keye ra"
- ro: "Amed ro"
- rê: "to rê"
- de: "sûke de"
- reyde: "ma reyde"
Cumleyî:
1. "Ez keye ra vejîyaya."
2. "Mi to rê kitab girewt."
3. "Sûke de vinderta."
Ez Amed ra yena / Ez Amed ro yena
Ez to ra vana / Ez to rê vana
Ez keye de ya / Ez teber ra ya
C. Bazinedatî:
Nê edatî hem vernî hem zî peynîya çekuye de yenê:
- bi ... ra: (bi to ra ma 5 kes ê)
- bi ... ya: (wa a zî bi ma ya bêro)
- hetê ... ra: "hetê ey ra meşo"
- mabênê ... de: "mabênê ma de ti est a"
III. MANAYA EDATAN
3.1 Sebebîye
semedê ... ra, seba ... ra, seba, rîyê ... ra, rîwalê ... ra, ver, bêsebeb, bîlasebeb, bîlaheq, bîlaqederî, [no] amanc ra, [no] xaye ra, seba , semedê, qandê, qandê .. ra, qeybe, qey, seba, seba ke, semedê ..., semedo ke; qandê, qando ke, qandê ... rê, coka, cora, aye ra, rîyê ey ra, rîyê aye ra, rîwalê ey ra, rîwalê aye ra, ê rîwalî ra, seba aye ra, seba ey ra, semedê aye ra, semedê ey ra, ê semedî ra, ê sebebî ra, a yewere ra, ver ûsn
"Seba wendişî şîya sûke."
"Qandê to ameya.”
"Rîyê to ra no ame ma ser!”
3.2 Wasitayîye
pîya, beramber, [y]a, reyde, reyra, pêro pîya, heme pîya, heme têreyde, heme têreyra, top pîya, têde pîya, têvter pîya, kulî pîya, pîya, pa, bi ... ra, bi ... wa, bi ... ya, tede ûsn
"Bi qeleme nuseno.",
"To reyde şona."
“Ma pê koçike wenê”
“ A bê ereba keye ra nêvejîyena”
3.3 Cayî û Hetî
acor, veracor, devacor, vor ro, cor de, cor ra, heta, heya, heta cor, heta cêr, heya cor, heya cêr, vera ..., verba ..., vera ..., hemverê ... de, hemberê ... de, duşê ... de, duştê ... de, hete, perr, teref, nat-wet, nat û wet, nohet-ohet, nover wever, nover-bover, nohêm-ohêm, nata-weta, noheta-oheta, novera-wevera, novera-bovera, hetê ra, heto yew ra, yew het ra, na hete ra, heto bîn ra, kişte, rêze ûsn
"Kitab masa ser o yo."
"Pisînge binê masa de ya."
“Bizî cêr ra çerenê”
3.4 Cîyayîye
teber, xêncê, xêncê ney, bê, cîya, xeyrî, xeyr, bîn, ney ra teber, bê ney ûsn
“Lajê min o bîn zî ame.”
“Şima ra teber zî însanî est ê”
“To ra vêşêr kesêk çin o”
IV. CUMLEYAN DE EDATÎ
4.1 Rewşa Statîke
- de: "keye de"
- ser o: "banî ser o"
- mîyan … de: " mîyanê sûke de"
- ra: “bizî ha cêr ra yê”
4.2 Rewşa Dinamîke
- ra: "ez keye ra vejîyaya yena hetê şima"
- ver bi: "o lezabez ver bi sûke şino"
- ro: "Ma Çinar ro şonê mardîn"
4.3 Têkilîya Sosyale
- reyde: "ma to reyde şonê"
- ra: "Xelîl to ra vano”
- rê: "O to rê deyîran keno"
-sey: “O zî wazeno bibo sey şima”
Edatê Zazakî
“[no] amanc ra [no] xaye ra [y]a a … ra a yewere ra ver acor anegore aye ra aye ra pey bawer ke bê bê ney beramber bere-bere bêsebeb beyntare beyntarê … de bi biney bi ... ra bi ... wa bi ... ya bi [min] bi … ra bi … ya bîlaheq bîlaqederî bîlasebeb bîn bin … de binê … der bover de ci ra pey cins cîya coka cor de cor ra çend çend ... ewqas ... çend ... hende ... çi qeder çiqas çiqas ... hende çiqas ke de de … ra derbar derbarê derece derheqê devacor di di … de dir duşê ... de duştê ... de ê rîwalî ra ê sebebî ra ê semedî ra ebe ebi ede … de ewqas ey ra ey ra pey fenî fina gelo gore goreba ... goreyê ... goreyê ... ra hawayê hawayê ke hebe hemberê ... de heme pîya heme têreyde heme têreyra hemverê ... de hende hendê hende ke hendê ke herunda … de heta heta cêr heta cor hete hetê … ra hetê ra heto bîn ra heto yew ra heya heya cêr heya cor kişte kulî pîya lewe de mabên mîqdar mîsale mîyan na hete ra naca de naca de nahet de nat û wet nata-weta nat-wet naver de nêbo nêbo ney ra teber nezeren nîsbetê nîsbeten nohêm-ohêm noheta-oheta nohet-ohet novera-bovera novera-wevera nover-bover nover-wever ohet de pê … de pê peya pêro pîya perr pey … de pey … ro pey de peyê cû pîya pîya pa qabil qandê 2021 qandê ... ra qandê … rê qando ke qasê qasê ke qeder qeybe reyde reyra rêze rîwalê ... ra rîwalê aye ra rîwalê ey ra rîyê rîyê aye ra ro seba seba rîyê ... ra seba ... ra seba aye ra seba ey ra seba ke seke semedê ... semedê ... ra semedê … ya semedê aye ra semedê ey ra semedo ke ser ser o ser ra ser ro sewbîna sey teber tede teref têvter pîya û … ya uca de ve … de ve … ro ver ver de vera ... veracor verba ... verê vor ro wa werte … ra xêncê xêncê ney xeyr xeyrî ya yew het ra zî”
Kırkan, A. (2021). ZAZAKÎ DE EDATÎ. Kurdiname(4), 206-225.