Mehmet Şah Aslan
Kilmnuşte
Miyanê tewirê Edebîyatî ra roman, hetê ewnîyayîşê komelî yê şarî de yew rolo zaf mûhîm kay keno. Roman eqlebê xwu de formê miletî xwu de hewêneno. Ma eşkenê enê formî wina teswîr bikerê; eşq, bawerî, îxanet, micadele, kultur, şeklê cuyayîşî ûsn.
Heta ma eşkenê vacê ke roman, heme hokan ra ewnîyayîşê dinyayê yew miletî ano verê çiman. Eno semed ra roman semedo ke heme xususîyetê yew miletî teswîr keno, formo tewr sereke yo.
Eke ma bala xwu bidê ser, ma vînenê ke romanê Kirdî zi sey romanê miletanê bînan babete xwu eşq, teynayî, îxanet, bawerî, nasname û micadele ser o awan kerdo. Babeteyê romanê Serwet Akkaşî “Vindîbiyayiş” de yew merdim hemberê zor û zehmetîya dinya de senê yew heyat cûyeno behs beno.
Seke yeno zanayîş romanê Kirdî her ke şino hîna beno dewlemend. Bi sayeyê merdimanê kedkaran romanê Kirdî zî edî vano “ez zî esto.”
Ma waşt ke ena xebate xwu de romanêkê Kirdî analiz bikerî. Înan ra yew romanê Serwet Akkaşî “Vindîbiyayiş” o.
ROMANÊ SERWET AKKAŞİ “VINDİBIYAYIŞ” SER O
Eno roman serra 2023 de hetê Weşanxaneyê Roşna ra ameyo weşanayiş. 104 rîpelî yo.
Miyanê heyato rojaneyî de ma ge- ge raştê tayê merdiman û serebûtî ke sereyê înan ra vîyertî ra yenê, bi raştî merdim mat maneno. Xwu rê vano “Qey endê zî?” La heyat o, çi ano vernîya merdimî kes zaf rey nêeşkeno bivîno. Qehremanê eno romanî Xid zî hema qijekîyayê xwu de sîleyê bêbextîya yê heyatî weno. Roman hema destpêk de xwu nîşan dano ke yew romano dramatîk o. “Ti vana qey Homa bîbî însan û nika vera ey de bî. Xidî pêsîrê ey de pêgirewtbî û ci ra hesab persayne, bêke ci ra biterso. Zereyê xo ra çi vîyartêne, ziwanê xo çikas eşkayne, ci rê vatêne. Edî çiyo ke vindî bikerdêne çinê bî, nêmendbî. Heyatî her firsend de o dejnabî. Çiyê xo estbî, dest ra girewtbî. Dinya ser o bibî yew saco sûr.”
Roman de Xid yew merdimo bêqewet, bêkes û bêşans ameyo daşinasnayiş. Xidî her çikas heyatê xwu de zirar nêdayo yew merdimî zî seke îdyomê Kirdî de zî vacîyeno “Çewt bo, Çewtela yena.” Yê Xidî zî wina bi. Rey ke çewt bibî yê Xidî, edî raşt biyayişê ci zaf zehmet bi. Xidî çîyê ke sereyê ey rê vîyartî ra Homa mesul dîyêne. Bi goreyê ey yew merdimo baş û bêzirarî rê çi semed ra endê çîyê xirabî ey sere de bêrê? “Yan zî kam zano Homa seba ma çi fikirîyayo, ma ser o çi planî kerdê? Ma malzemeyê kamcîn armancê ey ê? Kam zano bi mexlûqanê xo wazeno bireso kotî? Her başî-xirabîye seba çinayî bîyê? Yan zî her çî bê armanc bî û xovero bîyêne? La senî beno wa bibo, îtîrazê Xidî enê rê estbî û bi kilmîye ey Homa mesûl dîyêne.”Xidî waştêne ke bêtehlîyayê xwu rê yew mehna bido ci. Ê çîyê ke ameyê ey sere, waştêne ke înan fehm bikero. Xidî lomey kerdêne vatêne“ Qey ez? Mi se kerdo bi to, to eno îmtîhan mi rê heq dî.”
Xid eslê xwu de seba xwu nê, seba heskerdoxanê xwu dirbetin o. Pîyê Xidî Wel seba xulamîye şino yew dewe. Dewe de hem xulamîye û şiwantî keno, hem zî seba ke qabîlîyetê ey bi arêdayişê hengemînî estbî waştêne ke enê gurreyî zî bikero û debara xwu hîna baş bibo. Rojike hîşar de yew hêngêmino zaf qîymetin kişf keno. Mêşan yew ca yo zaf berz de eno hêngêmin viraştbi. Çendê ca yo berz beno wa bibo reyna zî felateyê yê hêngêminî destê Welî ver çinî bîyê. Belê, Wel hêngêmino ke kişf kerdo bi yew hewayo heyecan dekewno tenekeyê xwu. Labelê çi heyf ke “Destê ey kemer ra xij biyî û cor de hîşar ra pera. Xiyalê xo hîşar ra dardekerde mendî, la o bi xo heta cêr ame…”
Merdişê Welî ra dima semede Xid û maya ey Ele roja zehmetî dest pê kenê. Xid semedo ke bê pîyê bi, miyanê dewe de her tim milşikte bi. Dewijan o kar û gureyê xwu de xebetnayne. Xid miyanê dewe de her ke şîyêne biyêne îteatkar. Edî kamî ey ra çi biwaştêne nêeşkîyayêne vaco “nê.” Kamî ey ra çi gure biwaştêne, Xid bi vazdayiş gureyê ey resayne. Maya Xidî Ele hem namusê xwu rê wayîr vecîyena û hem zî gedeyê xwu Xidî miqayt kena. Ele yew cînîya zaf rindek a. Eno semed ra camêrdî aye dewe wazenê ke aye dir pîya bibî. Labelê cûyeyê Ele de gedeyê aye Xidî ra teber sewbîna kes çinî yo. Ele edî tam banderê şiyayişê Welî bibî ke yew bobelata xirabe yena aye sere. Belê, Ele rojike bi destê Silî yena xapinayiş. Sil bi zûran Ele ra vano bê şitî amîn bikerê. Ele wexto ke şina ke şit amîn bikero Wel bi zorakî tecawuzê Ele keno. Kitab de eno sahne wina vîyareno. “ Silî pey ra miyaneyê Ele yo barî de girewt. Xo alizna Ele û lewê xo berdî peyê vileyê aye. Boyêka weşe ameye pirnike û yew tehmo ke heta nika nêgirewtbî ame lewan û ziwanê ey. Destê ke pilosîyaybî miyaneyê Ele ra, heta nika yew hîso winasî bi Silî nêdaybî hîskerdene. Xeyalê xo seba Ele girs bî, coka nika çiyo ke hîs kerdêne zî seba ey girs û bêemsal bî. Sil xo ra şî. Xoverdayişê Ele yo ke seba xo bixelesno ne fam kerdêne, ne heşnayne, ne zî hîs kerdêne.”
Tayn nêşino ke ena biyane miyanê şarê dewe de vila bena. Wexto ke ena biyane miyanê şarê dewe de vila bena, her kes ena biyane ser o çîyêk vano. Tayê merdimî hetkarîya Ele kenê, tayê merdimî zî Ele suçdar vînenê. Ê ke Ele suçdar vînenê zafê înan nîyetê Ele înkar kenê. Ele bi yew nîyeto baş şîbî keyeyê Silî. La bi goreyê exlaqê komelî “…vateyê şima cayê xo der ê, la eger dele doçik nêhejno kutik kuno dima? Heta nika qey çiyo nîyanîn nêbî? Tabî tayê merdiman zî mihafazayê Ele kerdêne û vatêne “ Ele pake biye, heta nika bi namûsê xo heyatê xo dewam kerdêne. Kesî şaştî yan kêmanîya aye nêdîbî. Ma şima kulî weş ê, dê vacê. Kamî rojik dîyo ke Ele camêrdan rê doçik hejnayo. Çiyo henîn mevacê, eyb o, şerm o, gune yo.”
Ele mabeyn de tayn şino hîs kena ke aye bi gede nêweş biya. Eno dirum mezgê Ele talan keno. Heyatê Ele beno têser û têbin ra. Ele ena saete ra dima çi wele xo ser o kerdêne. Semedo ke maya ey kewtîbî ena hal Xid zî edî bibê yew gedeyo bêveng û zere têgirewte. “Maya xo dir qisey nêkerdêne. Tenya maya xo de nê embazanê xo û sewbîna kesan de zî qisey nêkerdêne.” Ele dekewtîbî yew haletî ruhîyeyo zehmetinî miyan. Nêzanayne se bikero, senê yew qirar bigîro. Labelê Ele yew şewe qirarê xwu dana “Ele lêlê şodirî de cila xwu ra wurişte. Xid hewn de bî. Şiye verê sereyê Xidî. Xidî liheyf xo ser ra eştbî. Aye ant ser, liheyf raşt kerd. Destê xo kerd porê Xidî ra û ci ra va “ Lajê min o bêqeder. Roj nêdîyaye, Maya xo ef bikere, bibexşine. Mi nêwaştêne peynîya ma nîya bo. Vera ena dinyaya kambaxe û bêbexte de mi nêwaştêne lajê xo tenya caverdî. La Homayî qederê ma wina nuşto. Ma dest ra çi yeno? Ez zana ke weşîya mi to rê hîna zêde bena bar, ez sereyê to fînena to ver. Ez xo kena qurbanê to. Mi bibexşine çimkeskê mi.” Ele dima zî şina ca yo ke mêrde aye Wel kewtbi cêr aye zî xwu o hîşar ra verda cêr.
Merdişê maya Xidî Ele ra dima dewijan verî guneyê înan bi Xidî ame. Xid mikat kerdêne. Xid berdene keyeyê xwu, werd dayne werdene, keyeyê xwu de kerdêne hewn a. La dima dewijan reyna bi çimê xulamîye ey ra ewnîyayne. Xwu ra Xid zî eslê xwu de xulam bi. Hem bi fikir xulam bi hem zî bi cûyayîş. Dewijan zî semedo ke o eno hewa zanayne înan zî qet pîzze bi Xidî nêveşnayne.
Xid her ke şîne biyêne pîl. Pîlbiyayişê ey tenya hetê fîzîkî bi. Fikrê ey hema zî şenik bi. Çimkî fikrê komelî ke ey rê ameyê fesalnayiş nêverdayne Xid xwu azad bikero. Eno semed ra Xid tenya hetê fîzîkî ra aver şibi.
Xid dewe ra zaf rey şîne keyeyê Hesî. Bi nimitkî zî bo Xidî Cemê ra hes kerdêne. La nêaftarayne enê hes kerdişê ne Cemê ra vaco ne zî sewbîna kesî ra. Do heskerdişê yew xulamî senê bibo? Ceme zî hetê Xidî ra veng nêbî. Aye zî Xidî ra hes kerdêne. Rojik qederî ê ardî têhete.Rojik lazim bi ke Ceme şêro dewe. Maya Cemê nêwaştêne keyna aye tenya şêro dewe. Waşt ke Xid zî aye reyde şêro. La Xidî tewr vernî nêwaştêne ke şêro. “Eke bişiyêne, Ceme ra se vatêne, se tenya mendêne? Leyê Ceme de tenya mendişî rê zerrîya xo senî deyax kerdêne? Nê nê, nêşiyêne hîna rind bî.” La Xid bi israrkerdişê maya Ceme ra dima îkna bi ke Ceme reyde şêro dewe.
Xid û Ceme wexto ke têdir rayîr ra şinê Xid şermîyayne ke Ceme ra biewnîyo. Xid bibê sûr tenya ewnîyaynevernîya xwu . Ceme Xidî ra va “ Xidir, ti qey wina biyê sûr?” Reya verêna ke yew ten Xidî ra vano “Xidir.” Xid semedo ke miyanê yew hîsanê têmîyan de bi, a game nêeşkîyayne bi zelalî cewabê Ceme bido. Xid bi serrano ke tenya cûyeno. Yew pîzze mird yew pîzze veyşan werd werdêne. Sere û cilê xwu zî zaf rey nêşutêne. Xid tenya bi. Ceme zî waştêne ke aye tenyatîye ey fehm bikero. Ceme pers kerd va “ Xidir, tenyatîye, bêkesîye zor nîya?” Xidî cewab da va “Ez mûsaya, belê zehmet o, la ez mûsaya. Tenyatîye, seba mi reye esta qelebelixî ra rindêr a. Merdim ke mûsa ci, tenyatîye merdimî rê rind û rehet yena. Merdim goştarîya xo keno. Hevalê merdimî o tewr baş ancî o bi xo yo. Oyo ke mi ra çiyêk vaco çinê yo. Raşta ci zêde waştişê mi zî çinê yê. La ge-ge ez xo dir zî lej kena.”
Însan tenya qederê xwu nêcûyeno. Qederê heskerdoxanê xwu zî cûyeno. Xidî gore enê çîyê ke ameyê ey sere berpirsîyarê înan Homa yo. Ceme eno fikir de nêbî. Aye gore her kes heyatê xwu cûyeno. Eno semed ra waştêne ke Xid bibo xwu û vernîya xwu bivîno.
Eno rayweneye ra dima Xid Ceme ra zaf çîyan mûsa bi. Ceme zaf çîyê daybî Xidî şinasnayiş. Înan ra tewr sereke zî eşq ameyne. Belê însan bi wesîleyê eşqî zaf çiyan bander beno. Yê Xidî zî wina bibi. Xid edî Xîdo verên nêbi. Nimûne edî yew ci ra çîyêk biwaşêne Xidî eşkîyayne vaco “nê.” Xid edî bê heq kesî rê zî nêxebetîyayne.
Xid û Ceme seba yew ferq nêkero bi nimitkî yewbînan dir qisey kerdêne. La eno nimitkîya înan roje ke îfşa bena. Xid û Ceme yew şewe verê hînê de yew bano xirabe estbi uca de ameyê têhete. Guman nêkerdêne ke aye şewe kes bêro hînê ser. Nişka ra vengê domanan yeno. Ceme ewnîyena ke domanî înan vînenê. Ceme domanan ra israr kena ke vînayişê înan kesî ra nêvacê. Domanî aye game vanê “Ma yew ra nêvanê.” La xebereyê vînayişê Ceme û Xidî dewe de vila bena. Ena xebere heta goşê pîyê Ceme bi xwu şina. Pîyê Ceme Hes nêwaştêne ke keyna ci yew merdimo bêkes û xulamî de bizewecîyo. Eno semed ra Hes keyna xwu Ceme û maya aye ra hêrs beno.
Edî yewbînan vînayiş semede Ceme û Xidî zaf zehmet bi. Pîyê Ceme Hes edî nêverdayne Ceme tenya şêro cayê ke. Xid û Ceme tenya dûrî ra ewnîyayne yewbînan ra. Eno dirum zor daynê her di ciwanan. Xid reyna bibê Xido verên. Bêvengî û bêkesî reyna o girewtbi miyanê lapa xwu. Pîyê Ceme Hes merdimo ke her tim verê ey de bi waştêne ke keyna xwu bido ey. Leqebê enê merdimî “Heydo Dewar” bi. Heyd semedo ke yew merdimo qebe bi, ena semed ra miyanê şarî de bi eno leqeb ameyne naskerdiş. La Ceme eno merdim nêwaştêne.
Ceme rojike xebere Xidî rê şirawena ke bêro aye biremno. Xid lêlê şewe de şino verê keyeyê înan. Ceme senê ewnîyena pîyê aye şiyo hewn a, a zî vecîyena teber. Xid a remneno. La nêzanayne ke Ceme sera bero. Çimkî ne sewbîna cayê Xidî bi ne zî yew şinasî ey. Xid destê Ceme gêno beno cayo ke pîyê û may ey uca de merdî, beno kemerê Welî. Uca de yew şikefte esta, Ceme beno aye şikefte. Bi rojan aye şikefte de mendî. Ena biyene miyanê dewe de vila bena. Pîyê Ceme Hes beno sey deluyan. Şino keyeyê Xidî, la keyeyê Xidî tu kes zî çinê bi. Hes wexto ke şino keyeyê Xidî vîneno vano “ Keynaya mi seba ke îta bicûyo remaya! Kutikî biyarê îta girêbide, nêvindeno. Çi halê to esto bîvîne! Heta tehtikê binê erdî rayîrê to esto. Keynaya min a sey to çinê ya.” May Ceme eno qirarê mêrde xwu ra qet razî nêbî. Cîtêka sîyaye sereyê xwu de girêda, siyayê Ceme girêdayne. Edî ganî nameyê Ceme o keye de nêvîro.
Xid û Ceme yew demeyêk şikefte de manenê. Dima ewnîyenê pîyê Ceme Hesî ra xebere nêvecîyena, ê zî yenê keyeyê xwu. Newe ra dest bi heyatî kenê. Ceme heme kar û gurreyê keyeyî kena. Xid zî dest bi xebate keno. La ena dorime bi heq xebetîyeno. Edî ganî debare keyeyê xwu zî bikero.Xid hem xulamtî kerdêne hem zî pîyê ey ra yew hêgayo qij mendbi waştêne ke yê hêgayî biramo, biko genim. Eno fikir Ceme dabi Xidî. Tabî Xidîde semedo ke hema zî rihê xulamtî estbi, Ceme o ge-ge rexne kerdêne. Cimkî Xid hema zî kamîyayê tam nas nêkerdbi. Meyîlê ey hema zî xulamtî ser o bi. Eno semed ra Ceme ge-ge o rexne kerdêne. Waştêne ke o hayedarê bi şexsîyetê xwu bibo.
Bênatera tayn wext vîyareno Ceme bi doman nêweş kewna. Heme emareyê hemîle biyayişê tede estbî. Ceme zaf keyfweş bibî. Xid wexto ke kar ra yeno keye, Ceme ena xebera xêre dana Xidî. Xid zî keyfan ver tayn mendbi ke bifiro. Xid ena xebere ra dima seba rojanê ameyeyan hîna zaf bi baldarî têgeyrayne.
Aye serre zimistan zaf giran vîyert. Dewijan bi xwu vatêne “Ma eno çi xezeb o, ti vana qey qîyamet wurişto!” Pûkî veraşanêk ra dest pê kerd. Dîyar bi ke yew pûko xidar bi. A yew roja winasî de sancî Ceme girewtbî. Her kesî pawitêne ke pûk teskîn bibo. Labelê nê, her ke şiyêne pûk hîlalna biyêne xidar. Teber de vengê pûkî ameyne, zere de nalayişê Ceme. Xid bêçare mendbi, nêzanayne ke se bikero. Waştêne ke Ceme teskîn bikero. La nê, çîyêk ey dest ra nêmayne. Înan veng dayne xizir û zîyaran. La tu kesî zî vengê înan nêhesnayne. Xid ewnîyeno ke rewşa Ceme baş nîyo, aye şewa tarî de bêçare şino veng dano cîrana xwu Bese. Bese yena midaxeleyê Ceme kena. Ceme ra gunî şiyêne, awe şiyêne. Ceme bêhal kewtbî. Peynîya peyene de dergûş ame dinya. La Ceme merdê. Xid reyne têmiyan kewtbi, bibi sey verî. Bênate de zaf nêvîyareno doman zî mireno.
Nuşteyê xo yê bînî de ez do romanê Newzad Valerî “Demserrê Vîrî” ser o binusî...