Nutox Netice Altun Demir derheqê rewşa Zazakî de nuşteyêk hadre kerd. Altun nê nuşteyî semedê Kurd Araştırmaları hadre kerd. Ma pêroyê nuşteyî şima dir pare kenê.
Makale / Netice Altun Demir
Despêk
Nîqaşê xetere de bîyayişê Zazakî/Kirmanckî, no 10-15 serrî yo, badê ke UNESCO eşkere kerd ke Kirmanckî bine xetereyê çinebîyayîşî de yo (The Guardian, 2016) ame rojeva Kurdan. No rojeve-ameyîş zî astêka zaf berze de ney la zêdêrî rojanê mîllîyan de sey vîrardişê ‘merde’yêk, çend rojî nîqaş beno û dima ra temeryeno. Nîqaşêko bîn zî persanê sey ‘xeyrê cenîyan ra Kurdkî (Zazakî-Kirdaskî) pay ra mend’, ‘Rîyê cenîyanê Kurdan ra ke asîmîle bîyê, gedeyî Kurdkî nêmûsenê’ ‘çirê ‘cenîyê wendeyî’ ziwanê xo qiseyî nêkenê?’ ra dest pêkeno. Çîyêko bîn ke cenîyan zêdêrî areno ortê nîqaşanê ziwanî, nizdîbîyayîşê dijminanê ziwanî yo (kolonyalîstî) ke nê temelê projeyanê çinêkerdişê ziwanî cenîyan ser awan kerdo û kenê. Na meqale de, nê nîqaşî bi çarçoveyê Kirmanckî, cenî û xelisnayişê ziwanêko xetere de yo de rolê cenîyan do bêro zelalkerdene.
Verê Senîn Bi, Senîn Ame Na Merhale?
Verê ke Komara Tirkîye awan bî, wextê Împaratorîya Osmanîyan de, serokanê eşîretanê Kurdan ra bac ameyêne girewtene û wextê herbî de leşkerî ameyêne waştene û eksê kolonyalîstanê bînan (sey rewşê Îrlanda û Îngîlîzan), Kurdî hetê ziwan û kulturî ya nîsbeten wayîrê xoserîyêk bîy. Hewcedarî bi qicvînayişê ya zî tedakerdişê zaravayanê Kurdkî çinê bi. Tenê Osmankîya ke seba îdarekerdişê miletî lazim bîye hewce kerde û no ziwan zî Fariskî, Tirkî û Erebkî ra ameyêne meydan (O’Driscoll 2014). Kurdîstan reya ewilî serra 1639î de beynatê Împaratorîya Osmanîyan û Îranî de bibi di perçeyî û Kirmanckî xaric zaravayê Kurdkî heme tîkane ameybî dihetî kerdene. La esas, Kurdî bi destê Îngilîzan û Fransizan, badê Şerê Cîhanî, beynatê Iraq, Sûrîye û Tirkîya de ameyî cêra kerdene (Hasanpour 2012). Çi qewemya, bade na game qewemya. Her çar dewletan bi awayêkê cîyayî la yew yewî ra xirabêrî sîyasetê kiştişê ziwan û kulturê Kurdan kerd. Seba ke Zazakî têna Kurdîstano ke binê îşgalê Tirkîya de yo de mend û têna ew ca de yeno qiseyîkerdişî, tîya de ma zî bi kilmî Tirkîya de meselayê ziwanî de seba ke ziwan bimro çi gamî ameyî eştişî, behsê înan bi kilmî bikerim û na têkilî senîn tesir ro cenîyan kerd biewnîm ci.
Herkes fenêko bi awankerdişê Tirkîya her çî dest pêkerdo qalî bikero zî, esas mesela verê teqyabî. Taye nasyonalîstê Tirkan ke xo bi Cemîyetê Yewîtî û Raverberdişî (bi Tirkî; Îttîhat ve Terakkî Cemîyetî) name kerdêne, dest bi ziwanviraştiş û tarîxêko hempar kerd ke mîyanê Tirkan de hîssêko millî vecê orte. Gorê îddîayanê înan “ziwan û tarîxêkê Kurdano xoser çin o seba nê zî Kurdî nêşkenê bibê Milet” (Zeydanlıoğlu 2012). Badê qirkerdişê Ermenîyan bi eynî ray, gorê taye çimeyan 700,000 (Yadirgi 2017; Schaller & Zimmerer 2008) gorê Üngör’î (2011; p.117) 1 mîlyon zêdêrî Kurdî ameyî bizor koçkerdene û teqrîben nîmê nê Kurdan, seba şertanê zimistanî û yê ray, ray ra merdî. (Jwaideh 1960; Schaller & Zimmerer 2008). Gorê qanûn, nê Kurdê ke amê bizor koçkerdene, cayêko koç bîyê, ew ca de ganî %5ê nufûsê herem nêvîyartêne û têkilîyê nê merdiman bi axa, şêx, rayber ya zî melayanê înan ganî biameyêne birnayene. Dima ra, Kurdîstan de cayêkê bîyê vengi de zî Tirkî ameyêne bi ca kerdene (Yadirgi 2017; McDowal 2021; Van Bruinessen 1994). No, sîyasetê ‘êyê ke nêameyê kiştene wa mîyanê Tirkan de bihelyê’ bi.
Qiseykerdişê Kurdkî ame qedexe kerdene. ‘Kurdîstan’ sey name ame qedexekerdene. Nameyê 20,000î cayan ame bedelnayene. Keyeyî, mecbûr mendî ke name û peynameyanê Tirkî xo ya nê (Sungun 2013; Arslan 2015). Serranê 1930î de temamê heremê Kurdan henî bine kontrole leşkerî de bîy û dewijê ke malê xo bazaranê sûkan de rotêne, seba her çekuya Kurdkî cezaya peran dayêne (Chaliand 1993). Seba asîmîlekerdişê cenîyan, tay dibistanê xisûsî ameyî akerdişî ke cêr de do behsê înan bêro kerdene. Gorê Üngür’î (2012; r.107) dibistanê şewînî (bi Tirkî ‘Yatılı Okul’) ke 1925î de bi nameyê ‘Rojhelat de Reformî’ ameybî akerdene “şerê hemberê domananê Kurdan” bî. 1964î de zî, meselayê Dibistananê Şewînîyan û yê bitemamî domananê Kurdan keye û kulturê înan ra visnayişî dest pêkerd. Nê dibistanan de înan rê doktrînê “Kurdî ‘xirab’, ‘nêşte/çepel’ û ‘prîmîtîv’ ê” ame dayene la eynî wextî de înan ra ame vatene ke “Kurdî çin ê” (Zeydanlıoğlu 2012; p. 107). Dewlete bi nê awanî mêrdeyî bi rayê leşkerî û qedexeyê ziwanî, Cenî û domanî bi rayê dibistananê şewînîyan Tirk kerdî.
Badê îsyanê Dêrsimî, çarçoveyê asîmîlekerdişê ‘tertele ra dima mendeyan’ bilez ame xêzkerdene. Gorê nê çarçoveyî, mêrdeyî gama şîyêne leşkerî tirkî mûsêne la cenî keye de mendêne û domanî rîyê dadîyanê xo ra Tirkî nêmûsêne. Nê çarçoveyî de, cenîyanê Kurdan rê rolêko aktîf ame dayene. Rolê înan bi rayê Tirkî-mûsnayişê qicanê xo, ravurnayişê komelî bi. Gorê Güleç (2013) cenîya Kurde hetêk ra sey şexs nêameyêne qebûlkerdene la hetê bînî ra cayê aye mîyanê komelî de sey “ajanê dewlete ke bi perwerdeyê xo do komel zere ra bivurno” (r. 101) amebi tassavûrkerdene. Seba nimûneyê nê perwerdeyî Enstîtuyê Elezîzî yê Keynayan balê cigerayoxan anto xo ser. Çunke kitabê mudirê nê enstîtuyî Sidika Avar ke nameyê xo “Çiçegê Koyî” yo de bidetay amancê sîyasetê dewlete û yê nê dibistanan de çi qewemyêne, nê keynayê kê bi destê cendermeyan, bizor, dewan ra ameyêne komkerdene çi ciwîyêne behsê ci kerdêne. Avar eynî wextî de behsê hemberê nê dibistanan de nerazîbîyayîşê keyeyan û wezîfeyê xo yê tirkkerdişê înan zî kena. Avar, nê keynayî senîn derb wenê, senîn hetê mamosta û xedemeyan ra qic yenê vistişî, senîn kurdbîyayîşê xo ra fek vera danê û bade wextêk Kurdkî qiseykerdiş ra şermayenê kena. A bîle nînan rexne kena û hewcedarî bi asîmîlasyonêko nermêrî vînena. Mîyanê nê keynayan de tay keynayê bajarî, yê memûran yê rojînî (bi Tirkî ‘Gündüzlü’) zî bibî. Beynatê Keynanê Kurdan û nînan de sîstemêko sey ‘qast’î est bi. Werê rojînîyan yê keynayê Kurdan ra zêdêrî bi. Keynayanê Kurdan paltoyê în girewtêne, çenteyê înan wegirewtêne, ûtîyê înan kerdêne. Nê keynayî temsîlkarê serdestîbîyayîşê Tirkan, Keynayê Kurdan zî temsîlkarê bindestîya Kurdan bîy. Beynatê dersanê înan de zî ferq bi. Keynayê Kurdan serra ewilî hefte de 13 saetî, serra dîyine de 12 saetî dersa Tirkî gırewtêne. Dersê bînîyê ke hewce kerdêne ke cenîya Kurde bimûso, dersê sey îdarekerdişê keyeyî, şamî/werd pewtiş, deştiş û neqşkerdiş bî. (Akşit, 2009; Guleç 2013). Dersê ke layiqê Kurdan amêne vînayişî nê bî. Rolê aye no bi. Rolêko pîl. Tirkkerdişê miletêk û cayê xo yo nizm zanayiş.
Nika
Perwerdekerdişê cenîyan de dewlete têna serranê ewilan de ney la dima ra zî no sîyasetê eyarkerdişê rolê cenîya Kurde dewam kerd. Xora sey ke cor de ame vatene, 1964î de dibistanê Şewînî Kurdîstan de kerdî zêde. Seba cenîyan (keynayan) wext bi wext tay kampanyayî ameyî amadekerdene. Badê serranê 2000î kampanyayê ‘Babo! Min Bişawe Dibistane’, ‘Berfînî’ (bi Tirkî Kardelenler), ‘Hadê keynayîno! Bêrê Dibistanan’ ameyî viraştene ke zêdêrî keynayî bikuwê nê sîstemê Kurdî-tehnayoxî mîyan. Çîyo ke bal anceno nê kampanyayan ser no yo ke keynayan nêşawitişê dibistanan problemê Tirkîya heme yo la nê kampanyayî Kurdîstan de yenê kerdene. Guleç (2013) arena ziwan ke sey nimûne YÎBOyî (Dibistanê Şewînî yê Herême) ke qaşo seba dewanê koyanê berzan û semede tay astengîyanê coxrafîkan amebî awankerdene, Herêma Deryayo Sîya de (bi Tirkî ‘Karadeniz’) 15 serrî qet nêvirazyê. Na herême bi koyanê berzan û coxrafyayêko çetin yena zanayene. Dima ra gama ke humara nê dibistanan zêde bîya zî %84ê YÎBOyan herêmanê Kurdan de virazyê. Wezaretê Perwerdeyo Mîllî (bi Tirkî Milli Eğitim Bakanlığı) yew amancê xo yê YÎBOyan sey “taye dewanê spesîfîkan de hetkerdişê vilakerdişê ziwan û kulturê Tirkan” areno ziwan (Guleç 2013; r.90). Taybetmendîya nê dewan rê, bawer kena ke îzahat lazim nêbeno. Nifşê neweyî mehsulê nê gaman ê.
Sey netîceyê nê sîyasetî, cenîya Kurde, ya nêkewte mîyanê nê çerxî û bêperwerde, bêheq û huqûq mende, ya zî mîyanê dindananê nê çerxî de vurîya çîyêko bîn. Her di hetî zî vindîkerdiş bî. Mêrdeyî, seba ke şixulyêne û şîyêne leşkerî bi ziwanê serdestan rî bi rî mendêne û bi nê awayî bîyêne wayîrê statuyêk, perçeyêkê îdarekerdişê peran û cuyêka sosyale. Statu û vengê cenî ‘çinê’ bîyê. No rewş zî helbet têkilîyêk beynatê rapeymendişê cenîyan û ziwanêko qiseyî kenê de nê ro û nano ro (bi taybetî çimanê cenîyan bixo de). Sîstem zî zor dano ci ke gama ke cenî biwazo şertanê cuya xo ra bixelesyo, sey ke perênê xo vecena ziwanê xo mezgê xo ra veco û yewêko serê ca ya nênişeno ro xo ra do.
Hetê bînî ya, cenî wazenê sey mêrdan wayîrê perwerde, kar û xebat, peran û vengê xo bê. Seba naye zî, ke ray dibistanan ra û ziwanê serdestan ra bivêro zî wazenê nê rayî taqîb bikerê. Xo bi ziwanê dijminê xo ya daleqnenê ke bindestîya xo bişkinê. O wext zî Kurdî (zafêrî mêrdeyî) înan bi ziwanê xo qise-nêkerdişî û heyranê Tirkîbîyayişî rexne kenê. Rewşê Kurdkîyo nikayin o negatîf fenê sûcê înan yeno bawerkerdiş û wext bi wext munaqaşakerdiş. Bawerîya ke ‘xeyrê cenîyan ra domanî heya nika Kurdkî mûsayî’ her çiqas zerreyê xo de çîyo ke pozîtîf bihewêno zî no çî wayîrê nakokîyêk o û no netîceyo negatîf zî erzeno mile cenîyan. Netîceyê perwerde ra bêparmendişî de, cenîyan domanê Kurdan nîsbeten xelesnê. La nê semedî ra ma nêşkenê bêkurdkî-mendişê nê neslî cenîyan a girê bidim û bêperwerde mendişê înan mudafa bikerim. Mîyanê na geremole de hem cenî rapey manenê, hem ziwan beno kemî ya zî vindî.
Halbûkî tîya de malumatêko şaş est o. Bawer kena semedê nê zî tesîrêko xapênayox ê çekuya “ziwanê dayike” est o. Na çekuye nîna manayê ‘gere dayikî ziwan bimûsnê’. Ziwanê dayike ziwanêko gedeyî gama maya xo ra benê rî bi rî manenê ya zî donemo krîtîk de (heya 7 serre ya zî gorê tay çimeyan ra heya 9 serrîya xo) mûsenê, no yo. Gore tay pênaseyan ziwanê dayike ‘ziwanêko aîdîyetê ma yo etnîk nişan dano’ yo. Ziwano yewin beno ke hîrê çar ziwanî bê. Dadî Fransizkî, babê Japonkî qiseyî bikero doman do her dîyin bi eynî domînantî bimûso û do di hebî ziwanê ê yê ‘dayike’ bibê. Na hûmare ma êşkenê zêde bikerim. Yanî, tîya de na rolêka deyawa cenî (milê aye de menda) eslê xo de karê babê dadî, pîrik, û kalikî ya zî. Tay nimûneyê tenê kal ya zî pîr Tirkî nêzanê û netîce de tornê Kurdkî-qiseyîkerdoxî vecyenê est ê.
Reyna, ma eşkenê persêko asan pers kerim. Gama ke maya gedeyêk bimro, ziwanê ê zî mireno ya babê çi ziwan qiseyî bikero do gede ê ziwanî bimûso? Cewab zî sey pers bi xo, asan o. Çi çiqas bikuwo mezgê merdiman, mehsul gorê ê vecyeno teber. Zelalkerdişê cewabê nê persî de feyde est o. Babê ya zî dadî, ferq nêkeno. Dadî biciwîyo ya zî bimro, namê ziwanêko babê qiseyî keno zî ‘ziwanê dayike’ o. Domanî ziwanan bi merdiman kod kenê. Merdim kamcîn ziwanî domanan dir qiseyî bikero nê merdimî bi nê ziwanî kod kenê û henî dima ra têna bi ê ziwanî qiseyî kenê nê merdimi dir. Loma êşkenê panc kesê ke ziwanê cîya cîyayan qiseyî kenê ra panc ziwanan eynî wext de bimûsê. Nê semedî ra, rewşê Kurdkî de mêrdeyî ziwan vindîkerdiş de rolê xo bizanê, do nêwazê biewnê eyneyê neteweperwerî ya.
Peyina peyin, destê ma de ziwano ke gore UNICEFî tay mendo biko sekerat, mend. Mêrdeyê asîmîlekerdeyî, cenîyê nîsbeten wendeyî û ziwan ra dûrî, nîsbeten nêwendeyî la heyranê ziwanê kolonyalîstan, gedeyê wayirê hîsseko nîm-mîllî la bêziwanî mendî. Beynatê Zazakî û Kirdaskî de ferq û yewbînan ra dûrîkewtiş zêde bi. Kirdaskî seba humara qiseykerdoxan a zêde û statuyê cayê mîyanê lehçeyanê bînan, seba vilakerdişê çar perçeyanê Kurdîstanî û her cayêko Kurdî tede ciwîyenê, êşka xo birisno merhaleyêko berz hetê ziwanêko standardize û fambarî ya. Kirmanckî, hetê bîn a, eserê ca yo verên Mewlîdê Kirdî 1899î de hetê Ehmedê Xasî ya ameyo nûştene (Malmisanij 2021) û kedê Grûba Xebate ya Vateyî (Grûba ke 1996 ra heya nika standardîzasyon û dokumantasyonê Kirmanckî ser şixulyena) bîle hema Kirmanckî nêrisno merhaleyêka nika Kirdaskî tede ya. Nê semedî ra cenîyî, ke ma zanê hetê perwerde ya grûbêka bidezavantaj ê, gama ke biwazê nûşteyêko Kirmanckî binûsê rayê înan de têna astengîyêkê mêrdeyî vecenê vernîya înan ney la problemanê ziwanî ver zî êşkenê fek nûştiş ra vera dê. Ziwanêko populer de nê, yo qedexe, yê sinifa dîyin, û yo do zaf bêro rexnekerdişî de nûştiş çîyo ke asan nîyo. Gama nûşte yeno redaktekerdene, her redaktekerdox gorê fek û famê xoyê ziwanî ageyreno nûştox ser aye/ê rexne keno. Tîya de balê nûştoxan, redaktekerdoxan û wendekaran heme warê tedeyî şino gramer û raştnûştişî ser û no zî xo dir nûştiş ra dûrîkewtiş areno. No rewş bi taybetî cenîyan de zêdêrî netîceyêko negatîf virazeno. Çîyo bîn zî, gama her Kirmanc to bi eynî rihetî fam nêkero, amancê nûştoxê ke xo birisno însanan pûç vecyeno.
Tay gamê pozîtîfî ke nê rewşî ageyrno/ageyrneno rayêko bîn ser, gamê xebatê Grûba Vateyî yê. Grûba Xebate ya Vateyî de nika çar cenî ca gene; Netîce Altun Demir, Nadîre Guntaş Aldatmaz, Pinar Yildiz û Ronya Îlbasmiş. Nê cenî heme, hetê nûştoxî, kar û xebatanê ziwanî û akademî de wayirê statuyêk ê. Weko bîn zî roj bi roj mîyanê sîyasetî de, cuya rojane de û kovaranê Kirmanckî yê sey Vate û Şewçila de cenîyê nûştoxî zêdîyenê. Feydê Xebata Vateyî standardîzasyon o. Feydê standardîzasyonî rolê ziwanî yê heme Kirmancan pêwa girêdayiş o, yewbînan famkerdiş o. Feydê nê zî hem nûştox û nûşteyê zêdeyî areno, hem zî peyina peyin de statuye ziwanî fîneno ma dest. Statuyê ziwanê ma bibo, se beno? Sey ke Gloria Anzaldúa vana “Nasnameyê mino etnîk cêwîyê nasnameyê ziwanê min o- Ez ziwanê xo ya. Heya ez bi ziwanê xo serberz nêbî, ez nêşkena bi şexsê xo serberz bî” (2004; 1027). Bi vatişêkê bînî Prestîjê ziwanî prestîjê her ferdê miletêk o. Berzkerdişê nê prestîjî zî xelesnayişê ziwanî de sey kulmêk aw o.
Referansî
Akşit, E. E. (2009). “Anadilde Eğitim ve Kadınlar,” Fe Dergi 1/1 (2009): 30-38.
Anzaldúa, G. (2004). Borderlands/La Frontera. na.
Arslan, S. (2015). Language policy in Turkey and its effect on the Kurdish language.
Chaliand, G. (Ed.). (1993). A people without a country: the Kurds and Kurdistan. Interlink Books.
Guleç, E. (2013). Devletten sivil topluma oryantalizmin üretimi ve asimilasyon politikaları: baba beni okula gönder kampanyası örneği [Teza Lîsanso Berzî, Unîversîteya Yildiz Teknîke]. file:///C:/Users/Lenova-PC/Downloads/333835%20(1).pdf
Hassanpour, A. (2012). The indivisibility of the nation and its linguistic divisions. International Journal of the Sociology of Language, 2012(217), 49-73.
Jwaideh, W. (1960). The Kurdish Nationalist Movement: Its origins and development. Syracuse University.
Malmisanij, M. (2021). The Kirmanjki (Zazaki) dialect of Kurdish language and the issues it faces. In H. Bozarslan, C. Günes, V. Yadirgi (Ed.), The Kurds (pp.663-684). Cambridge University Press.
McDowall, D. (2021). A Modern History of the Kurds. London: Bloomsbury Publishing.
The Guardian (2016), ‘Endangered Languages: The full list’. Retrieved from https://www.theguardian.com/news/datablog/2011/apr/15/language-extinct-endangered
O'Driscoll, D. (2014). Is K urdish Endangered in T urkey? A Comparison between the Politics of Linguicide in I reland and Turkey. Studies in Ethnicity and Nationalism, 14(2), 270-288.
Schaller, D. J., & Zimmerer, J. (2008). Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies—introduction. Journal of Genocide Research, 10(1), 7-14.
Sungun, E. (2013). Langauge as a means of “civilizing” the Kurdish Women in Turkey. Social inequality & the politics of representation, 229-242.
Üngör, U. Ü. (2011). The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950. Oxford University Press.
Üngör, U. Ü. (2012). Untying the tongue-tied: Ethnocide and language politics. International Journal of the Sociology of Language, 2012(217), 127-150.
Van Bruinessen, M. (1994). The Suppression of the Dersim Rebellion in Turkey (1937-38).
Zeydanlıoğlu, W. (2012). Turkey's Kurdish language policy. International Journal of the Sociology of Language, 2012(217), 99-125.
Yadirgi, V. (2017). The Political Economy of the Kurds of Turkey. Cambridge University Press.
Çimeyê nuşteyî: Kurd Araştırmaları