Lêl Amed

Hewremankî, aîdê lehçeya Başûrî ya kurdkî ya û xususî Îran, Rojawanê Azerbaycanî, Kurdistan û Kirmanşah û Herêma Silêmanî de yena qisekerdene.

Hewremankî hetanê ziwannasî û tarîxî ra zaf bi zengîn a. Hetta na lehçeya kurdkî şopê deme antîkî hema zî yeno dîyayîş. Hewremankî xususî farskî, erebkî û tirkî ra tesîrêko gird kerda. Ma nika heqê hewremankî de malûmatê hera bidê.

1.Tarîxî

– *Kokê ci*: Hewremankî xususî sey ziwanê hurrî û medan ke Koyanê Zagrosan de cuyayê, ziwanê înan bîyo. Na herême demê Împaratorîya Sasanî û Partî de zî cayê merkezî yê kulturî bî.

– *Peynîya deme îslamî *: Hewremankî bi ameyîşê îslamîyetî yê herême erebkî û farskî ra hem tesir kerdo hem zî tesir girewto la qet bingeya ziwanî nêbîyo.

– *Demo modern *: Çi seserra 20. de Dewleta Îran û Îraq de seba ke nêbî ziwano fermî, hetanî nê rojan bi kulturo fekî de ame.

*2. Awanîya gramarî*

*A. Fonolojî*

– *Tîpê vengin*: 8 herfê vengin (a, e, ê, i, î, o, u, û) û cîyaya tîpê vengin a kilm û derg est a.

– *Tîpê bêvengan*:

– Sewbî lehçeyê kurdkî sey herfê *ħ* (vengê erebkî ḥ ) û *ʕ* (ayn) ameyo pawitiş.

– Sey vengê *Q, X, Ê* dîyarker ê (finak, “qesir”, “xwendin” [wendiş]).

*B. Morfolojî*

– *Antişê nameyî *:

– Nîşaneya dîyarkerde *-eke* ya zî *-êk* yena îfadekerdene (finak, “mêrêk” [yew camerd]).

– Qertekê wayîrîye gêno: (finak, “kitêb-im” (kitabê mi).

– *Antişê karî *:

– Ergativite (awanîya pasif-aktîf) lehçeyê başûrî yê kurdkî ya *zayif o* ya zî vajê çin o.

– Qertekê demê nikayine *-de*: “Ez de-xwên-im” (Ez wanena).

– Qertekê demê vîyarteyî *-îş* qertêko peynî: “Min xwend-îş” (Mi wend).

*C. Rêza çekûyan (Awanîya cumleyî)*

– Pergalê bingeyî *Kerdox-Obje-Kar (SOV)*’dir: “Ez nan dixwêm” (Ez nan wena).

– Cumleyê persî *-ê* ya zî *-î* yeno viraştine: “Tu çi dik-ê?” (Ti sekena/î?).

*D. Xezîneyê çekûyî*

– *Çekûyê arkaîkî*: “berf” (vewr), “şev” (şewe) sey çekûyê orjînal ameyo pawitene.

– *Ciragirewteyan*: Xususî ziwanê Koma Hînt Ewropa ra tesir girewta.

*3. Statuyê sosyal û kulturî*

– *Binê telûkeyî de ya *: Çi heyfo hewremankî zî sey lehçeyê kurdkî yê bîn binê telûkeyê vînîbîyayîşî de ya, ciwanê hewremanî zafêr farskî û erebkî qalî kenî.

– *Edebîyat*: Kanşopîya deyîrbazîye (Bi destan, şîîr û fekî) reyde ameyo. Finak, Destanê “Şêx Senan” bi hewramankî ameyo nuştine.

– *Çimeyanî*: Çi heyfo ke hewremanî ser o xebat bi sînor î; çimeyanê bingeyî Lorîmer (1922) û MacKenzîe (1961) yê.

*4. Hewremanî û ferqê lehçeye kurdkî *

– *Kurmanci vs. Hewremanî*:

– Hewremanî de ergativite çin a, kurmancî û zazakî ergatîve xurt a.

– Hewremanî de “roşan” kirmanckî de (rojan) kurmancî de “rojên”.

– *Soranî vs. Hewremani*:

– Soranî bi tîpanê erebkî, kurmancî û zazakî bi tîpanê latînî, hewremankî zî pêroyî tîpanê bi latînî, farskî û erebkî yena nuştene.

*5. Cumleyo finak (Hewremanî)*

*Kirmanckî*: “Ewro hewa zaf weş o, ez wazena şîra koyan.”

*Hewremani*: “Emerge hewa zor xweş e, ez dixwazim çim çiyayan.”

Hewremankî, lehçeya qadîm a û zaf nîna zanayene. Heqê hewremankî agahîgirewte ser o çimeyanê “Xebatanê Erdelan û Beşa Kurdolojîya Zanîngehê Soranî” de şima eşkenî cigêrayîş bikerî.

Çimeyê nuşteyî: Ajansa Welat