Resul Yıldırım
No wexto ke ma ha tede cuyenê wextê wexşîyan û însanweran o. Goştê însanî bifekan û biçiman wenê. Yew wexto ke însanan heme çîyê miqedesî kerdê binê lingan û pere kerd Homayê xo. Seba ke hîna zêde pere qezenc bikerê, her çi beno wa bibo her çî yê miqedes yan zî birûmet kerd binê lingan û serê înan de yew însanwerîye îcad kerd. Hela ke sey qapîtalîzm yew sîstemo pereperest de çîyê ke bierj ê, biqîymet ê, birûmet ê û ser o zî menfeet bîyarê sênî nêbenê pol û pere. No çaxo kor de tewr zaf dîn pere keno seba ey tîcaretperestê ke eşkenê dîn biroşê bîyê dewlemendî, Zana û Alimî belengaz mendê. Çîyo ke sey dînî pere keno û heta belkî serê dînî de pere keno û birehtî qapîtalîstê zerrîkorî eşkenê manîpûle bikerê zî cinî yê. Qapîtalîzm de ehlaq yan zî etîk yew qaîde çin yo, menfeetperestî û pereperestî est o. Kam ca ra pere zêde bêro uca Kabeyê înan o. Seba ke cinî qapîtalîzm de hem yew girewtox û hem zî rîyê rotişî ya vêşî serê aye de vindenê. Yanî Kabeyê qapîtalîstan Cinî ya. Yew xebere est a vana ke "hem goştê ci ra hem şitê ci ra" esil na xebere parolayê qapîtalîzmî ya. Qapîtalîzm cinî zî bi na parola vîneno hem cinî armanc a hem zî alet a. Seba ke rotişê xo hîna dekero zêde rindiya cinî û kaşkerdişê cinî yê cinsî erzeno verê hêrînayoxan. Seba ke ma na mesela hîna weş fehm biker bi kilmî ma biewne qapîtalîzm çî yo û cinî seba çi bena armanca nê sîstemê korî.
Qapîtalîzm, yew sîstemê ekonomîyo ke mulkîyetê xisûsî, sermayedarî, nîspetê karê zêdeyî esas gêno û Awropa de vejîyayo. Tewr zaf demokrasî de pêkeno û her diyî nika serê dinya de estikanê şarî kocenê. Qapîtalîzm de çî yo esas kar kerdişo. Ehlaq û etîk qet xemê ey de nîyo. Yew kîşt ra karperestî yo. Dayîş û girewtişî de, Hêrînayîşî de însanî, xerckerdişê peran rê mecbûr keno. Seba ke ehlaq û etîk sebê ey muhîm nîyê her tewir rayîrî meşrû vîneno. Cinî zî hem bi laşê xo hem zî bi cinîtîya xo armancê nê sîstemî ya. Hem cinî sey yew hêrînayoxî vîneno hem zî cinî rotişê malî de sey yew alete şixulneno.
Nika ma biewnî hela cinî sênî destê diletanê wexşîyan de(demokrasî-qapîtalîzm) de sênî bena pol û pere.
Cinî makî ya însanî ya. Cinî her wext û her ca de biqîymet û bierj a. Rindîya ke Homayî daya înan hem cinîyanê bînan de hem zî camêrdan ser o vêşî têsîr nano ro. Şima xelet nêşinawit cinî, hem camêrdan ser o hem zî cinîyanê bînan ser o têsîrê rindîya xo est a. Na rindîya aye afirnayîşê laşê aye û hîsanê aye yê tenik ra, têkuzîya aye ra yena. Laşê aye goreyê laşê yew camêrdî ra vêşî têkuz û xasweşik a. Cîlweyê aye aye keno sêhrin, keno yew perperika nazenîn, keno sey yew perîyê daristanî. Heskerdiş û şefqet seke seba aye virazîyayê. Şefqet zerrîya cinî de sey çeman herikîyeno, teze û nermek. Cinî rengîn a û sey rengan weşik a. Nazik a û nazdarî tîtikê aye ya. Destê cinî de sêhr est o û bi nê sêhrî dinya kena estetîke. Peymê sîmetrîyî ha çimanê aye yê xorînan de yo û bi nê peymî rengan û tîtikan, gulan û bostanan pê ana. Destê aye yê barî û barîçekî texm û lezet vila kenê. Camêrdî bê aye serxoşî qijî bê aye perîşan ê. Cinî hewnê şewanê tarîyan, roşnê keyeyanê xirabeyan ê. Şewqê cinî heskerdiş û eşqî welednena zerrîya camêrdî de. Awirê aye yê rindekî bi nermî û tenikîya xo zerrîya camêrdî de bezreyê eşqî remenê û bi vengê aye yo nermweşikî zî gird kenê. Cinî nîmeyê însanan ê nîmeyo bîn zî zereyê xo de bi sêhrinîya xo ya nermoleke gird kenê.
Heme çî tîya de destpêkerd sey yew estanika bideje. Rindekîya cinî dîroka însanî de bî mor. Mîyanê çimanê însanan de morê cinîyan sey yew şermî mend. Rindîya cinî hem cinîyan rê hem zî camêrdan rê bi bela. Seba cinî gonî rişîyay, herbî virazîyay û zaf însanî merdê. Na rindîya cinî ganî aye rê nêmendêne. Ganî na rindîya aye pere bikerdêne, pere biardêne sey çimeyê peran. Camêrdan ney wexşîyan çim fîna rindî û nazdarîya aye. Wexşîyan vana çunke hem sermayedarê cinîyî hem zî camêrdî na sêhrinîya aye kerd pol û pere eyro. Eno wexto ke vanê modern feqet tu eleqeyê ci û modernî çin yo de zî heme çî yew kîşt ra reseno cinî. Mesela bi seran qisey bîyêne û hema zî fekê herkesî de yo ke yew cinîroş, kerxanekar Matîld Manukyan rekortmenê bacî bî û heta vatêne " ez binamusê xo cinîyan roşena." Yanî binamusê xo namusê şarî rotêne. Nê wexşîyî rey yena zerrîya cinî roşenê rey yena cinîtîya aye roşenê. Ez vana qey dîroka însanî de sere ra heta eyro tu wextî de cinî hende nêbî bêqîymet hendê nêbî pol û pere. Ez vana pol û pere çunke eyro cinîya ke ha cuyena dest û hîşê nê sîstemanê bêrûmetan de sermaye ya yan zî rayîro ke sermaye anceno ya.
Cinî hem mîyanê lepanê înan de sey yew teyre ya hem zî sey yew delverge nêçîr kena. Şima vajê ke, sênî hem sey yew teyre bêqewet û muhtace ya hem zî sey yew delverge biqewet û serkewte ya? Ez vana ke cinî sey yew teyre narîn û rengîn a çunke hetê fîzîkî ra bêqewet a û bindest a. Ver bi neheqîye de nêeşkena xo bipawa, xo şeran ra biseterna. Naîf û tenik a ver bi zalimîya camêrdan û sîstemê ke însanî dekenê ebdê însanî de bi rih û ganê xo muqewemet bikera. Sey teyre tayê ca gêna û bi piranêk nane mirdî bena. Heta ti ê piranê nanî nêdî ci zî nêeşkena bi to ke heqê xo to ra bigêro. Sey delverge ya çunke laşê aye hende tesîr keno ke însanî bi laşê aye, cinîtîya aye dekewenê dexfikê sermayedaran. Sermayedarî û sîstemê ke sey wexşîyan cinîyan serê laş û bedenê înan ra dekenê sermaye, cinîyan û cinîtîye dagir kenê. Cinî eyro yew welata ke binê linganê dagirkerdoxanê bêşerefan de dagir bena ya. Cinî bi ala demokrasîyî binê linganê qapîtalîzm de dagirkerde ya û paweyê azadîya xo ya.
Esil meselaya ke ez wazena qale bikerî nê sîstemanê bêrûmetan de pol û pere kerdişê cinî yo. Ez wazena ke qalê qurbankerdişê cinîyî bikerî. Ez wazena ke demokrasî de qalê qetilkerdişê cinîyî bikerî. Ez wazena ke herkesî ra vajî û heta ke vengê mi vêjîyeno biqîrî vajî, demokrasîyî cinîtîya cinî, makîtîya cinîyî kerd binê lingan, kerd pol û pere, kerd fekê bêşeref û bêrûmetan, demokrasîyî cinî qedîna. Cinî eşt destê qapîtalîzmî. Cinî wayîrê însanî û warîsê însanî ya. Bêrêne ma perse nê demokratanê zûrekeran ra, nê qapîtalîstanê wexşîyan ra "şima seba çi cinî hende bêqîymet fîna? Seba çi nê cinîyê ke binê wexşîyanê fekboyînan de her rojî qetil benê û cinîyê ke cinîtîya înan destê înan ra gerîyena ra qisey nêkenê? Seba çi medyaya sosyalî de hende binpay kerdişê cinîtîya cinî ra vateyêk nêvanê? Seba çi reklaman de cinîtîya cinî, makîtîya cinî ke seba tîcaretî bena pol û pere, bena alete û îstîsmar bena ra şima xeberêk nêvanê? Heme çî ra wete şima çi rê ver bi na dewlet de nêvindenê ke cinîyan dekena yew bîna û polîsan dana verê berî ke nê cinîyan rehet rehet biroşa û serê cinîtîya înan ra bac bigêra. Eke şima vajê belengazîye ra nê cinîyî wina kenê ez zî vana ke eke dewlete nêeşkena welatîyanê xo mird bikero û înan bipawo seba çî est a? Xora amancê estbîyayîşê dewlete no nîyo. Welhasilî ez tîya de serê sîstemê qapîtalîzmî de rîyê reklaman, cinî de vindena seba ey ez nê persan û şima têna verdena. Haa! tîya de di aşmî badê wêçînayîşê şaredariyan est o êyê ke nê cinîyan roşenê serê cinîtîya înan ra bac gênê yenê meydanan de vanê ma seba cinîyan wina wina kenê. Heta partîya desthilatdare vana ke ma qewexaneyê cinîyan akenê. Bi kam rî, bi kam şeref, bi kam rûmet…
Pol û pere kerdişê cinî û cinîtîyî ser o eşkena wina vajî ke no seserro peyîn de ekonomîyî zafane kewtê destê qapîtalîstan û yew xerckerdişa zirr destpêkerd. Pere bi Homayê qapîtalîzmî, xerckerdiş zî bi îbadetê ey û îbadetxaneyê înan zî bi merkezê dayîşûgirewtişan. Însanan heme miqedesî peyê xo de, heme kulturî peyê xo de veradayê û pere kerd tek armancê xo. Qapîtalîzmî mal viraşt feqet rotişê malî de tengane kaşkerd û no zî reklamî weledna. Êdî sermayedaran qaso ke qîymet da mal viraştişî hende zî qîymet da reklamî çunke reklam rotişê malî de yew vindergeya muhîm bî. Feqet reklam zî ganî merdim hende bikerdêne ke biraştî malî bidayêne naskerdişî û rotişî. Eno zî zehmet bi çunke her însan reklamî ra tesîrêk nêgêno. Ganî qapîtalîstan yew çîyêk bidîyêne ke herkesî ser o yew têsîrê ci est bo û însanî ey de sêhr bibîyêne. No tewir hem herkesî bikero binê têsîrê xo hem zî xo ra gire bido. Zafane Dîn zî îstîsmar bi la çîyêk qasê cinî îstismar nêbi û cinî bîyê sermaye, cinî bîyê pere, cinî bîyê rîyê xerckerdişî, cinî bîyê rîyê reklamî.
Sermayedaran cinî û cinîtî tewr zaf ekonomî de îstîsmar kerd. Seba pazarkerdişê her tewir malî cinî û cinîtî eşt vernîyê însanan. Çunke înan zanayêne ke sêhrinîya cinî aqilê seran gêna. Posteran de, kovaran de, xezeteyan de, bîlboardan de, kîtabanê perwerdeyî de, kovaranê magazînî de çaqeyê cinî sey yew îbadetî dêya verê însanan. Cinî zî yan zî cinîtî zî taybetî yê şexsî ra vejîyayî û bîyê malê herkesî. Malê xo bi çicik, çaqe û tiloranê cinî rotiş êdî bi normal. Mesela rotişê yew qeşaşitî/dondirmeyî de cinîyê zitî kaykenê tu eleqeyê cinî û qeşaşitî çin bo zî wina yew mesaj danê û vanê ke "cemedîya qeşaşitî û adirê, cazîbeyê cinî ha tîya de yo". Yan zî rotişê yew otomobîle de tilorê cinî, çicikê cinî kerdê alet. Cazîbeyê cinî însanî kaşkerdê û sermayedarê wexşîyî hîna bîyê dewlemend. Otomobîle û zitîya cinî de yew pêkewtişî çin ya feqet înan bi zitîya cinî otomobîle rê muşterî kaşkerdê. Yan zî sêhrînîya cinî de însanî bi cinîtî xapênayê. Bi cinîtî xapênayê? Mi waştêne ke tîya de çend heb wêneyan sey nimune pare bikerî labelê terbîyeyê mi nêverda ke ez wina bikerî. Mesela ez sênî wina yew wêne pare bikerî ke posterê fîlm de mêrîkî cinîya ke paşt serî erd ser o de ya û mêrîkî çaqeyê cinîya zite heta govdeyê xo hewanayê, wina yew pozîsyone senî pare bena. Hende nimune zafê ke ez nêzana kamî nimune bidê. Reyna yew maçê boksî de çi eleqeya cinî bi maçî est a ke mîyanê raundanê maçî de yew cinî sade bi bîkînî vêjîyena dans kaykena û çicikanê xo, tiloranê xo îkramê însanan kena. Na rezîlîya ke ma sere de ameya û xebera ma zî ci ra yan çin ya yan zî xemê ma nîyo helbet rojêk ma zî adirê xo de deko wele. Êyê ke vanê belkî ez mesela zaf girs kena wa înternet ser o tayê biewnî ke ma cinî çend kerdê bêerj û bêqîymet.
Ez wina vajî ke cinî qetil bî, cinîtî herkesî rê bi destanê demokratan pêşkeş kaş bî. Êyê ke vejîyenê û qalê cinîyan kenê bi kam rî, bi kam şeref, bi kam xîret, bi kam wijdanî qisêy kenê. Na şermezarîya ma heminan a. Ganî kam qisey keno wa seba însanî seba xîret û şerefî qisey bikero. Ma ganî ver bi nê însanweran de vinder seba cinîyanê xo, seba keynekanê xo, seba dadîyan û wayanê xo, seba qijanê xo, seba camêrdanê xo, seba miletê xo. Homayî cinî bierj û birûmet, birindî û birengînî viraşta ma zî na rindîya aye îadeyê aye biker. Cinî pol û pere nîya, rîyê reklamî û malê qapîtalîzm û demokrasiyê qet nîya. Yew deynê ma yo ke ma ver bi na dewlete û sîstemanê cinîroşan de vindere. Cuyayîş muqedes nîyo heywan zî cuyenê, cuyayîşo birûmet muqedes o.