Enwer Yılmaz
Roşanê Kal Gaxanî roşano qedîm ê kurdan o ke bi taybetî şaristananê sey Çewlîg, Dêrsim, Erzingan, Mûş û Erziromî de yeno pîrozkerdiş. Gaxan ameyîşê serra newîye yo.
Roşanê Gaxanî, seserran ra nat Vakurê Kurdîstanî, bitaybetî zî Dêrsim de bi hawayêko kulturî û folklorîk yeno pîrozkerdiş. No roşan ke mabênê aşmanê Kanûna Verêne û Çeleyî de yeno pîrozkerdiş, zaf cayan de bi hawayêko cîya-cîya mîyanê şarî de dewam keno.
Roşanê Gaxanî, mîrasê kulturî yê ma yo qedîm û muhîm o. No roşan, seba ciwîyayîşê kulturê kurmancan û zazayan, grûbanê etnîkî yê cîya-cîyayan û sewbîna bawerîyan muhîm o. Her çiqas nameyê xo mintiqa bi mintiqa bedilyo zî, eynî rîtuel û mana ser o dewam keno.
Rîtuelê Roşanê Gaxanî
Gaxan de, kesê ke rolê Kal Gaxanî û Fadîke gênê, kincanê xususîyan danê xora û keye bi keye gêrenê. Kal Gaxan rîyê xo bi rîşanê sipîyan û Fadîke zî xo bi kincê renginan xemilnena. Gama ke şinê yew keyeyî ver, ber kuwenê û bi vengêko berz vanê:
"Ez Kal Gaxan a, ameya keyeyê şima,
Mi pêro domanê şima heskerdî,
Wa emserê şima weş şêro,
Wa bereketê şima zêde bo..."
Keyeyî zî ci rê kewçik, kîşmiş, gozan, bastêq, mewîj û her tewir werdê ke înan rê hedîye beno danê. Tayê keyan de gedeyan rê pakêtî zî ronîyenê.
Hîkayeya Kal Gaxan û Fadîke
Goreyê vatişan, Kal Gaxan yew merdimo pîl zerrîpakî yo û Fadîke zî keynaya ey a. Mabênê yew serre de teyna nê şewan de yenê dinyaya raştikêne, gêrenê, şarî rê bereketan û weşîye anê. Heta vanê ke keyeyê ke Kal Gaxan û Fadîke şinê, a serre ci rê xeyr û bereket yeno.
Manaya Komelkî
Roşanê Gaxanî de pîrozkerdiş û xelatdayîşî ra teber, faktorê ke komelî anê têhet zî muhîm ê. Merdimî pîya kom benê, yewbînan dir şa benê, heskerdişê xo û rêzê xo mojnenê. Coka ewro zî no roşan ma rê zaf muhîm o.
Gaxan ewro
Heto bîn ra tayê mintiqa û dewan de rîtuelê Gaxanî binêk bedilyayê yan zî ê verênan ra tayê cîya ameyê viraştiş. Labelê bingeyê ey o ke bereketan, zerrîpakî û kombîyayîş, hema zî dewam keno.
Ewro, semedê ke domanî keyf bikerî û keyeyan de şayî bibo, Kal Gaxan û Fadîke benê musnayoxê ma yê verênan û kulturê weşî. Coka ganî ma nê kulturî bipawî û bimusni neslanê neweyan.
Nameyê cîya-cîyayî yê Gaxanî:
- Dêrsim de: Gaxan/Gağan
- Mereş de: Gaxant
- Palî de: Gaxum
- Çewlîg de: Gağan
- Xarpêt de: Gaxan
Rîtuelê Gaxanî:
1. Amadekarîye:
- Keyeyî bereketan û werdî kenê hazir
- Domanan rê hedîyeyî ronîyenê
- Rîtuelê vistişî û pîrozkerdişî amade benê
2. Xêmilnayîş:
- Kal Gaxan rîşê sipî dareno
- Cixare ra dûye vejîyeno
- Fadîke kincê rengînî û xêmilîyayeyî pay kena
- Yewna keynek zî xo kena Pîrîka Gaxe
3. Çîyê ke keyeyî danê:
- Gozan, mewîj, bastêq
- Hêkê pakerdeyî
- Kişmiş û lebleban
- Mêwe û aridî
- Pero û çî sûrî
- Kade û werdê şênî
4. Derheqê Kal Gaxanî de:
Kal Gaxan zaf serrî verê cû welatê ma de bi, coka no roşan bi nameyê ey name bîyo. Kal Gaxan yew merdimo heskerdox û weşdayox o. O serranê xo yê ambazan de mendo bêkes. Coka hem yew şew de vejîyeno teber ke heskerdişê xo keyeyan rê vila biko.
Manaya Komelkî:
Roşanê Gaxanî de heme merdimî yenê têhet. Coka no roşan yewbîyayîşê komelî zî mojneno. Seke yeno zanayîş, her roşan de têkîlîya gedeyan û kalan bena xurt. Keyeyê cîranan têkilîyê xo kenê dewlemend. Coka no roşan zaf muhîm o û ganî bidewmîyo.
7. Peyamê Manewî yê Gaxanî:
- Yewbîyayîşê komelî
- Şayîya ziwistanî
- Serra newîye
- Vila kerdişê bereketan
- Rêzgirewtişê kalan û ciwanan
- Vilakerdişê heskerdişî
- Şabîyayîşê domanan
8. Gaxan Ewro:
Ewro reyna zaf kesan cigêrayîşê xo yê kulturî dewam kenê. Bitaybetî zî Dêrsim, Palo, Çewlîg û dewan de no roşan hema zî pîroz beno. Her çiqas televîzyon û teknolojî tesîrê xo kerdo zî, hema zî keyeyî wazenê ke domananê xo rê nê kulturî bidê şinasnayîş.
No roşan ma rê mîrasê kulturî yo zaf muhîm o û ganî ma nê rîtuelan, nê rîtuelanê ma yê verênan bipawî û neslanê ameyoxan rê teslîm bikerî.
