Azad Zana
Zazakî ziwananê kurdkî ra yew ê ziwanêko îranîya bakurê rocawanî yo.
Cayê zazakî ser o ziwanşinasan mîyan de di fikrî estê.
Zafaneyê ziwanşinasan vanê ke zazakî ziwananê kurdkî ra yew a. Goreyê Peter Lerch (1856-57), Friedrich Müller (1864), Albert van Le Coq (1903), Ely Bannister Soane (1913), K. R. Ayyoubi, I. A. Smirnova (1998), M. J. Kenstowicz (2004) zazakî yew lehçeya kurdkî ya.
Ancî goreyê zafaneyê kurdan zazakî yew lehçeya ziwanê kurdkî ra yo. Goreyê tayê ziwanşinasan zî zazakî-goranî ziwanê kurdkî nîyê.
Reya yewine Oskar Mann û wendekarê ey Karl Hadank îdîa kerdê ke zazakî lehçeyêka kurdkî nîya. Nê sebebî ra heta ewro zî tayê ziwanşinasî zazakî sey ziwanêko cîya qebul kenê.
Serra 1985î de Zanîngeha Michiganî (DYA) Terry Lynn Todd cigêrayîşêko nameyê ey "A Grammar of Dimli (Also known as Zaza)" yo pêşkêş kerd. Dr. Ludwig Paul Zanîngeha Giessenî ra (o alman o û nika Zanîngeha Hamburgî de yo) û Dr. Zülfü Selcan zî Zanîngeha Berlînî ra zazakîya Dêrsimî ser o kitabî vetî. Reyna, ziwanşinasî K. R. Ayyoubi û I. A. Smirnova zî zazakîya Dêrsimî ser o kitabêk amade kerdê.
Zazakî tewr zaf bakurê Kurdistanî de yena qiseykerdene, la hetê humara qijkeke ra tayê heremanê başûrê Kurdistanî û Anatolîya Mîyanêne de zî yena qiseykerdene. Heto bîn ra sebebanê koçberîye ra nê serranê peyênan de, humarêka gird zazakîqiseykerdoxî zaf bajaranê Tirkîya û rocawanê Ewropa de vila bîyê. Eyalet û bajarê ke tede zazakî yena qiseykerdene nê yê:
1.Aksaray (Hilkecik)
2.Bidlîs (Modkan)
3.Çewlîg (Azarpêrt, Bongilan, Çêrme, Dara Hênî, Gêxî, Kanîres û Xorxol)
4.Dêrsim (Çemişgezek, Mazgêrd, Pêrtag, Pilemuriye, Pulur, Qisle û Xozat)
5.Dîyarbekir (Çêrmûg, Çinar, Erxenî, Gêl, Hênê, Hezro, Licê, Karaz, Pasûr, Pîr û Şankus)
6.Erdêxan (Mêrdinik)
7.Erzîngan (Îliç, Kemaliye, Kemax, Moşe û Têrcan)
8.Erzirom (Aşqele, Çad, Hesenqele û Xînûs)
9.Meletî (Sîro)
10.Mûş (Gimgim)
11.Riha (Sêwreg)
12.Şemsûr (Aldûş)
13.Sêrt (Hewêla)
14.Sêwas (Qengal, Zara, Ulaş, Macîran û Divriğî)
15.Xarpêt (Dep, Maden, Miyaran, Palo, Qovanciyan, Sivrice û Xulaman).
Dormaleyê hîrê-çar mîlyonî kesî estê ke xo sey kird, kirmanc, dimilî yan zî zaza name kenê.
Namekerdiş
Kesê zazakîqiseykerdoxî ziwanê xo nameyanê cîya-cîyayan reyde name kenê.
•Kirdkî: Herêma Çewlîgî, bakurê Dîyarbekirî de zafane xo rê kird û ziwanê xo rê zî kirdkî yan zî kirdî vanê. Çekuya "kird" û "kurd" hetê etîmolojîk ra eynî kok ê.
• Kirmanckî: Herêma Dêrsim û Erzînganî de xo rê vanê kirmanc û ziwanê xo rê zî kirmanckî. Çekuya "kirmanc" û "kurmanc" hetê etîmolojîk ra eynî kok ê.
• Dimilkî: Herêma Çêrmûg, Sêwreg, Aldûşî de xo rê vanê dimilî û ziwanê xo rê zî vanê dimilkî yan zî dimilî.
• Zazakî: Herêma Xarpêt û Madenî de xo rê vanê zaza û ziwanê xo rê zî vanê zazakî. La no namkerdiş serranê peyênan de, cayanê bînan de zî vila biyo.
•Nameyê Bînî: Herêma Qoçgirî û Sêwasî de merdimî ziwanê xo rê vanê dimilkî yan zazakî, xo rê zî vano zaza yan zî dimilî. Înan rê Gimî zî yeno vatene. Herêmanê Xînûs û Varto de şarê uca xo rê vano Şarê Ma, yanî "şarê ma", ziwanê xo rê vanê Zonê Ma, "ziwanê ma". Înan rê Çarek û Lol zî yeno vatene. Çînî, Çarek û Lol nameyê eşîrê kirmanc ê.
Netîceya xebata standardîzekerdişê nê fekî de, nê nameyan ra kirmanckî ameyo tercîhkerdene û nika wareyê nuştişî de yeno bikarardene.
Fekê Zazakî
Zazakî de zaf fekê qijkekî estê. Goreyê ziwanşinas û nuştoxanê ke zazakî ser o xebitîyenê, merdim eşkeno zazakî bikero di fekê girdî:
1. Zazakîya bakur yan zî fekê (şêweya) Dêrsimî: Herêma Dêrsim, Erzîngan, Qoçgirî û Gimgimî de yeno qiseykerdene. Merdim şeno vajo ke kurdê elewî qisey kenê.
2. Zazakîya başûr yan zî fekê (şêweya) Dêrsimî: Çewlîg, Elezîz, Dîyarbekir û Sîwêrekî de yeno qiseykerdene. Merdim şeno vajo ke kurdê sunnî qisey kenê.
Goreyê tayê ziwanşinasan û nuştoxan zî zazakî de hîrê fekê serekeyî estê:
1. Zazakîya bakur: Herêma Dêrsim, Erzîngan, Qoçgirî û Gimgimî de yeno qiseykerdene.
2. Zazakîya mîyanêne: Çewlîg, Elezîz û tayê qezayanê Dîyarbekirî de yeno qiseykerdene.
3. Zazakîya başûr: Herêma Çêrmûg, Sîwêrek û Aldûşî de yeno qiseykerdene.
