Jîyat Gêlij
Malmisanij, kitabê xo yê “Mi Şêx Seîd Dî” de ca dano yew roportajêke. Malmisanij, no roportajî de mêrikêko armenî der qisey kerdo û vatişanê mêrikî kitabe xo de weşanayo. No roportaj zaf bala mi ante. Roportaj de behsê yew cinîya armenî beno. Ez nê nuşteyê xo de nîyet kena ke behsê yew cinîya armenîye bikerê.
No nuşte roportajê Malmîsanîjî ra yew anektod o. Malmîsanij, serra 2007î de bi yew armenîyê Motkîyij der roportaj kerdo. Nameyê nê armenîyî Karmen o, la mîyanê şerî de bi nameyê Fermanî ameyo şinasnayene. Karmen û keyeyê/aîleyê ey dewa Kerxoyî ya girêdayeyê Motkî de cuyayê. Prosesê serewedaritişê Şêx Seîdî de mintiqaya Sason û Motkî de qasê 38 dewan de serewedaritiş dewam kerdo. Dîma esker erzeno serê nê 38 dewan û dewijî hetê dewlete ra yenê surgunkerdiş. Keyeyê Karmenî surgunê dewêka Çorumî benê. Nameyê na dewe Kiziltepe ya û girêdayeya qezaya Osmancikî ya. Ma û pîyê Karmenî seba ke Motkî de cuyayî ziwanê armenîkî verde kirmanckî zî zanê. Goreyê vatişanê Karmenî, wextanê surgunî de ma û pîyê ey yewbînan reyde kirmanckî qalî kerdêne. Uca de pîyê Karmenî şono eskerî û çar serrî eskerî keno. Di birayê Karmenî veyşanî verde mirenê. Karmen, dewa Kiziltepeyî de şiwantîye keno.
Karmen, karê şiwantîye ra pere qezenc nêkeno tena dewijî qasê rojekî werd danê ey. Keyeyê Karmenî serra 1938î ra heta 1948î des serrî surgun de manenê, dima efû vecêna. La efû seba 36 dewan vecêna. Seba dewa Karmenî; Kerxo û Silîndî rê efû nêvecêna. Çunke, wextê şerê Şêx Seîdî de hetê nê dewan ra xeylê eskerê hukmatî kişîyenê. No semed ra Karmen û keyeyê înan mecbur manenê keyeyê xo benê qezaya Sêrtî, Qurtelan.
Mîyanê na penaberîye de zaf zor û zehmetî vînenê. Karmen na zehmetîya ke anta heta peynîya roportajî ano ziwan. Keyeyê Karmenî bêkeye, bêwar û bêwareyî qezaya Qurtelan de bi çend tef-talê xo binê yew dara tuyêre de ca benê. “Kel-melê ma hende tay bi ke, ma şîyaynî heme çîyê xo wegîrîy (bierzîy piştîya xo). Ma şeş tenî yê labelê kel-melê ma lihêfêk, tencereyêk, şeş koçikî yê. Koçika ma her yewî esta labelê nalmikîya (tebaxa) her yewî çin a.” Karmen, bi nê vatişan rewşa ke tede bîyê ano ziwan. Karmen û keyeyê Karmenî seba ke file bîyê hem hetê dewlete ra hem zî hetê şarê mintiqayî ra zaf teda vînenê. Peynîye de Karmen deyax nêkeno, maye û pîyê xo Qurtelan de ca verdeno, remeno şono şaristanê Stenbol. Ûca de zî zaf zor û zehmetî vîneno; înşatan de xebitîyeno, badê beno westayê dêsî.
Badê dîyês serrî, keyeyê Karmenî dewa Koytîbê Xirab de ca benê. Dewlete se donim erazî dana înan. Ma û pîyê Karmenî na dewe de manenê. La peynî de rîyê tada û zordarîya filebîyayîşî na dewe ra zî bar kenê. Nameyê maya Karmenî Kayane bena la Çorumijî aye ra vanê Kehnî û peynî de nameyê aye sey Kehnî maneno. Di gedeyê aye veyşanîye verde merdê. Yê bînî surgun de şaristanê Çorumî de bi sayê tuyan xo xelisnenê. Goreyê vatişanê Karmenî maya ey her tim wina vatinî “Ban de cila mi, erd de herra mi çin a”. Eke ma bêrî zewtê na cinîya armenî ser; wextêk mi na zewte wende, ez zaf pê dejaya. Karmen vano wextêk maya mi rê kesêk yew teda û zilm bikerdênê, bidayne aye ro maya mi vatinî “Boka (mela) ti zî biba sey mi”. Hende zewtê giranî estbî la na cinîya armenî senî wina yew çî vana.
Na zewte eslê xo de yew dejo xidar û zerveşateyî nîşan dana. Raştîye de mîyanê na zewte de zaf zewtî estê. Surgunbîyayîş, tehda û heqeret vînayîş, mal û milkê xo vindîkerdiş, bê erd û war û wareyî mendiş, merdimê xo bêrê kiştiş, vernîya çiman de seba veyşanî ra gedeyê xo vindîkerdiş, bêkesî, veyşanî, ezîyetî, rezaletî, bêkesayetî, bêînsanîyetî, bêedeletî û bêrûmetî vînayîşî pêro xo de hewênenê. Coka na cinîya armenî wina yew zewte vana: Mela ti zî biba sey mi…
[*] Malmîsanij, Mi Şêx Seîd Dî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2024.