Seyîdxan Kurij
E-mail: Filit@gmx.de
Ez wazeno no nuşteyî xo de derheqî kirdan û tarîhî nuştişî kirdkî de agahdarî bidî. Herçî ra verî ganî ez nameyî no lehçeyî kurdî sero çend çîyan vacî.
Nameyî lehçeyî ma
Se ke yeno zanayiş mîyanî şarî ma de çend nameyî no lehçeyî kurdî estî. Ez kirdkî sey yew lehçeyî kurdî qebûl kena. No vînayê min o, no rid ra ez no nuşte de zi îna nûsena. Şarî ma yê Çolîg, Depi, Palî û Pîran no lehçe ra vanî “kirdkî” û sey milet zi xo ra vanî, “ Ma kird î”.Kirdî na mintiqa kurdê ke kurmancî qisêkenî, înan ra vanî “kurmanc”.
Şarî Dêrsim ziwanî xo ra vano “ kirmanckî” û sey milet zi vano “ Ma kirmancime”. Şarî Dêrsim kurmancî qisêkerdoxan ra vano “kirdas”.
Şarî Sêwregî û dormeyî zi ziwanî xo ra vano “dimilî”. Îta de zi kurmancî qisêkerdoxan ra vanî “kirdas”.
Şarî Gimgim ziwanî xo ra vano “zonê ma”, la zonê ma xo ser yew name nîyo. Çimkî herkes ziwanî xo ra vano “zone ma” yanî bi trikî “bizim dilimiz”.
Şaro bîn zi no lehçeyî ma ra vano “zazakî”. Na çekû ça ra ameya ez nezena, la ez zana ke hêna zaf tirk vanî Zazaca. Nê seranî peyênan bi taybetî xortî û yew qisim kird zi vanî “zazakî”. Ewropa de zi hîna zaf nameyî “zaza” yeno karardiş.
Şarî Modanî (Motkî) xo ra “kirmanc” yan zî “kurmanc”, ziwanî xo ra zî “dimilî” vanî.
Ez îta de wazena nayê vacî ke ziwanî kurdî têna kurmancî nîyo. Bakûrê Kurdistan û Tirkîye de tayê însan wext ke vanî “kurdî” tena kurmancî qest kenî. No xelat o, çiko kirdkî, kurmancî, soranî, goranî, hewremanî pîyer pîya benî kurdî. Yanî kurdî namêyi nê lehçeyan pîyerin pîya yo. Xo ra kurdî kurmancîqisêkerdox zi lehçeyî xo ra nivanî “ kurdî”, ê zi lehçeyî xo ra vanî “kurmancî” û sey milet zi xo ra vanî “Em kurmanc in”. Kurd û kurmanc yew nameyo ortax o.
Qalê “Kird” Sero
Semedo ke kurd yew dewlet nêbî û beyntarê înan de alaqa kêmî bîya, yew qala ke yew çend mintiqayan de yena karardiş, şarî mintiqayanî bînan fehm nekeno. Qalê “kird” û “kurd” eynî kok ra yenî. “Kird” tarîx de zî, ewro zî hetî cigêrayoxan ra ameya karardiş.
Coxrafyaya ke kird tede ciwîyayî tarîx de binî hukmî Hurrîyan, Mîtanîyan, Kasîtan , Akadan û şaranî bînan de menda. Xo ra înan ra zafê înan kalikî kurdan î.
Nameyî awankerdoxî dewletê Mîtannîyan qral Kirta yo.
Yew tableta Akkadîyan ke Îsayî ra vero (ÎV) 1400 ra menda de bi nameyî Qurtie yan zî Kurtie behsî yew dewleta koyî beno. Na dewlet beyntarê Mezopotamyaya corin û behrî Wanî de awan bîya. Yewna tabletê Babilîyan ke ÎV seserrey 6. ra menda de zî behsî mintiqaya Kardaka beno.
Heme tarîxnasî ke kokî kurdan sero vindenî behsî çekûyanî “kardu/karduxî”, “kurtie/qurtie”, “cyrtii”, kenî.
Sey mîsal, nuştoxanî yewnanî ra Polybe (Polibio) (M.V. 200) behsê “cyrtî”, Strabon behsê “kîrtî”, tarîxnaso romayî Tito Livio (M.V 54 – M.P. 17) behsê “Cirtei / Cirti” keno. Îta de akerdoyê ki nê qalî pîyer bi “kird” yan zi “kirdkî” ya eynî yî.
Demo nêzik de tayê çimeyanî nuştekî de zî qalê “kird” vîyarena. Se ke yeno zanayiş metno zazakî yo verên ziwanzanayî Rus Peter Lerch 1856 de Roslow de bi hîrê kesanî Sîwanijan de qisêkerdo û nuşto. Nê metnan ra yewî de axayî Nêribî Xelef Axa wina vano, “ Bewnî axaler! Ma şonî qewxe , metersî, eskerî Daqma Begî zaf û hema perû Tirk î, nêşenîma de qewxe bikî, ma pêrû canmirdî Kirdan î, mêrdeî eşîran î, metersî, ma ha şonî...”
Se ke tîya de aseno Xelef Axa xo û şarî xo sey “kird” name keno.
Ehmedê Xasî peynîyî Mewlidî xo de wina nûseno: “Temam bi viraştişî Mewlidî Kirdî bi yardimî Xaliqî û feyz û bereketî peyxamberî ma, sellelahu eleyhî we ela alîhî we sellem, bi destî Ehmedî Xasî Hezanicî di henzar û hîrê sey û şîyyes serrî de bi tarixî erebî.”
Hancî Ziya Gökalpo çêrmugij no derheq di îna nuseno: “Zazayî xo ra vûnî ‘kird’ û kurmancan ra zî vûnî ‘kürdasî’ yan zî ‘kirdasî
Kemal Badillîyo ruhayij zî îna nuseno: “Zazayî xo esil kurd hesibnenî, xo ra vûnî ‘kird’, kurdanî teberî xo ra, esas kurmancan ra zi vûnî ‘kirdasî’. Ê kirdasî mehnayi nimzvînayiş di kar ûnî, yanî ‘kürdüsmsü, kürtçük.”
Yew beyta ke murîdî Şêx Selahedîn Efendî vano wina ya, “Gelo Kirdo, rind bizonî”.
Şaîr û hozanî modern sey Rencber Ezîz, Şêx Mehdî (Mehdî Özsoy) û yê bîn zî qalê “kird” şoxilnenî.
Vateyanî verênan de û deyîranî şarî de zî qalê “kird” zaf vîyarena.
Qalê "Kirmanc" ser o
Qalê “kirmanc” û “kurmanc” eynî kok ra yenî. Seke ma verî zî nuştibi hîna zaf şarî Dêrsim ziwanî xo ra vano, “kirmanckî” û xo ra zî vano “kirmanc”. Zafî klamanî Dêrsimî de qalê “kirmanckî” yena şoxilnayiş.
Çend mîsalî:
“De bîye bîye, wela begê mi bîye / Hêfê mi yêno be Sey Uşênî / Haq zaneno reyîsê Kirmancîye ...”(Sey uşen û Sey Riza)
“Bira pêro dê, na qewxa aşîre nîya / Merevê kirmancî û zalimanê tirkna o... (Derê Laçî)
“Vacî vacî Bavayê ho sero vacî / Bavayê mi şîyo Xozat / Cêno padîşayena kirmancî..(Bava)
Zafê roportajanî Dêrsimijan de zî ê xo sey kirmanc, welatî xo sey Kirmancîye name kenî. La Elî Şer, Nurî Dêrsimî û serokî Dêrsimî yê bînan zî wexto ke behsî welatî xo kerdo, dewletanî xerîban rê nameyî şawitî, tîya welatî xo sey “Kurdîstan” name kerdo. Tîya de aseno ke şarî Dêrsim beyntarê Kirmancîyê û Kurdîstan de yew ferq nêvînenî.
Tarîxnas û şaîra kurd Mesture Xanımî Erdelanî kîtabî xo yî “ Tarîxî Kurdîstan” de qalê “kirmanc” sey “kirmanç” şoxilnayo.
Şaîr û fîlozofî kurd Ehmedê Xanî destanê Mem û Zîn de qalanî “kurmanc” û “kirmanc” cîya cîya cayan de, la eynî mehna de şoxilneno.
Kurdî ke kurmancî û soranî qisêkenî zî zaf cayan de ziwanî xo ra “kirmancî”, xo ra “kirmanc” vanî. Çunke sey telafuz beyntarê “kirmanc” û “kurmanc” de yew ferq çîn o.
Hem kurdî Kurdîstana Başûr, hem zî kurdî Kudîstana Rojhelat xo ra vanî “kirmanc”, ziwanî xo ra vanî “kirmancî”. Wek mîsal Behdînan, Çîyayî Kurd, Şirnaq û Heqarî de zî wina yo.
Se ke Martin van Bruinessen nuseno, E. B. Soan 1912’de yew kîtabî xo de nûseno ke hende 20 aşîret xo ra vanî “kirmanc”.
Qalê "Dimilî" ser o
Tarîxî de raya verên tarîxnas Ebu Hanîfe Dineverî (820 – 895) qalê Dimilî (Dunbulî) şoxilnaya. Ebu Hanîfe kîtabî xo yo Ensab`ul Ekrad (Nesebê Kurdan) de behsê dunbilîyan kerdo. Ebu Hanîfe Kitabu`n – Nebat de qalê yew dar keno ke nameyî aye Gendela (Gendar) o û nusenno ke na dar coxrafyayê Kurdîstan de hîna zaf dîyarî “Dunbulî” de esta.
Tarîxnas Mesûdî (896 – 956) dunbilîyan ra behs keno û nuseno ke ê Surîye de ciwîyenî.
Tarîxnas Zehebi (1274 – 1348) kîtabî xo yo bi nameyî “Muştebîhu’n–Nisbe – Nesebê Pêmanayeyî” de nuseno ke dunbulî yew eşîrê kurdan a û dormareyî Musil de ciwîyenî.
Zanayê tarîx û hedîs Ebû Tahir es-Silefi (1080 – 1180) kîtabî xo yo bi nameyî “Mu’cem’s–Sefer (Ferhengî Gêrayişî) de dersê hedîs de behsê seydayî xo Ridwan bin Îbrahîm bîn Memlân ed – Dunbulî el – Kurdî keno.
Selefî tîya de behsê yewna zanayî keno ke leqabî ey “Deylemî” yo. Tîya de eşkira beno ke “dunbulî” û “deylemî” di qalî cîya yî, yanî kokî qalê dunbulî”, “deylemî” ra nîna. La heme kesî ke behsê dunbulîyan kenî, înan kurd qebûl kenî.
Tarîxnasî seserrey 12. yê Cezîre Îbnul’l Ezraq, ‘El-Fariqî kîtabî xo yo “Tarihu Meyyafarkin û Amid” de qismî Merwanîyan de behsê yew serdar keno ke nameyî ey Abdurrahman bîn ebî’ l–Werd ed-Dunbulî yo.
Îbn Nuqta el-Hanbelî (1183 – 1231) kîtabî xo yo Tekmiletu`l – Îkmal de dunbulîyan ra sey yew qabîleyî kurdan behs keno û no qabîle ra behsî di zanayan keno. Nuştox nê her di zanayan sey Musilij dano sinasnayiş. No zî nîşan dano ke esas welatî dunbulîyan Musil o.
Hancî dîroknasî sey Subkî, Fadlullah Îbnul-Umerî Şehabuddîn Ehmed(1301-1349), Fîrûzabadî (1329 – 1414), tarîxnasî Memlukîyan Maqrîzî (1364 – 1442) dunbulîyan ra sey yew qabîleyî kurdan behs kenî.
Tarîxnasî kurd Şerefxan (1543 – 1603) Şerefname de nuseno ke “Dunbilî” yew eşîrê kurdan a û eslê xo Botan ra ya. Şerefname de derheqî beganî dunbilîyan de zî agahî esta.
Begê dunbilîyan ra Ebdurrezaq Xan Dunbulî 1850 de bi nameyî Tarîxê Denabîle (Tarîxê Dunbulîyan) yew kîtab nuşto. O tîya de kokî dunbilîyan resneno bermekîyan.
Ewlîya Çelebî (1611 – 1682) Seyehatname de hukimdarîya dunbulîyan ra û rojawanî gola Urmîye de Qela Dunbulîyan ra behs keno.
Defteranî Tehrîrî yê Osmanîyan de zî dunbulîyan ra sey yew qabîlîyî kurdan behs beno.
Seke cor de zî eşkira beno hema hema heme çimeyî tarîxî dunbulî(dimilîyan) sey yew qisimî kurdan qebûl kenî.
Qalê “Zaza” Sero
Tarîx de sey nameyî cayan, nameyo coxrafîk taye çimeyan de qalê zaza vîyarena.
Ma wazenî tîya de nînan ra çend mîsalan bidi. Bajarî Sumerîyan Marî de ÎV 3000 – 2500 nameyî yew mabedî Nînnî - Zaza bi. Marî nika sînorê Sûrîye de, rojawanî Firatî de bi nameyî Tell Herîr yew bajarêko antîk o. Eslê xo de Nînnî – Zaza yan zî Înnana – Zaza yew homayî Sumerîyan o.
Tewrat de zî Zaza sey neslê Yahûdayî ra lajî Yonatanî vîyareno.
Hetî koyê Mîhrabî de welatî Kirxî / Korxî de bi nameyî Zaza – Buha yew ca ra behs beno.
Kîabeyî Bîstunî de estûna yewin, paragrafî 19. û rêza 92. de bi nameyî Zazana cayêk ra behs beno. Goreyî behs kerdişî qralî Persan Darîus no ca serî rayîrî Babîlî de kiştê Firatî de yew şaristan o.
Dewrê îslamîyet de zî tayê nuştoxî sey Yaqût El – Hemawî (1179-1229), Îbnul – Esîr (1160-1234) û Nefîsî Zozan, Zûzan, Zewazan, Zûzan el-Ekrad (Zûzanê Kurdan) behsê yew coxrafya kenî. Na mintiqa rojhelatî Dîcle ra dest ci kena resena Cîzre.
Nika zî bi nameyî Zaza tayê cayî coxrafîk estî. Sey mîsal Erzingan û Erzirom – Çad û Sêwas - Zara de dewa Zazalar, Mîdyat de bi nameyî Zaza, Kurdîstana Başûrî de Zazan, Kurdîstana Rojhelat de mintiqaya Hewremîyan de Zaza Ra ( Rayîrî Zaza) û Qulê Zazî, cayî estî.
Tarîxo nêzdî de zaza sey nameyî eşîr zî ameyo şoxilnayiş. Sey mîsal Secereyî Qureyşan de nameyî talîban û eşîranî înan qeyd bîyo. Tîya de nameyî yew eşîr “Zaza” ya. No secere hetî Seyîd Kekilî ra texmînî seserra 13. de ameyo nuştiş.
Ewlîya Çelebî (1611 – 1682) Seyahatname de wexto ke eşîranî Çabaxçurî ra behs keno, behsê eşîra “Zaza” zî keno. Hancî Ewlîya Çelebî wexto ke behsê şarî Çolîg keno çekûyanî “Ekrad-i Zaza” (Kurdê Zazayî” û “Lîsan-î Zaza-î Ekrad” şoxilneno.
Tayê belgeyanî û Salnameyanî Wîlayetan yê Osmanîyan de behsê eşîretanî zaza û “lîsan –î Zaza-î Ekrad” beno. Tîya de zazayî sey kurd zazakî sey ziwanî kurdan ameyo qebûl kerdiş.
Nezaretî Maarîf semedê Mewludî Ehmedê Xasî wina nuseno, “ Zaza lîsanî üzere muharrer Kürdçe Mevlîd-î Şerif”
1900 de London de bi zazakî încîl çap bîyo.
Mustafa Kemal 21.08.1919 de yew telgrafî xo de çekûyê “Zaza denilen Kürtler” şoxilneno. Dr. Nurî Dêrsimî Zazayan mîyanî eşîranî Qoçgirî de hûmareno. M. Emîn Zekî Beg Zazayan mîyanî eşîranî kurdan de hûmareno. Goreyeê ey eşîra zaza rojhelatî Xarpetî de ciwîyenî û hendê henzar xaneyî. O behs keno ke hetî Sewregî de zî eşîreta zaza esta. Wina ayseno ke M.Emîn Zekî kurdanî ke kirdkî qisêkenî sey eşîretî zaza hesibneno.
Urdin de zî mîyanî kurdan de bi nameyî Zaza yew eşîr esta.
Seke tîya ra fehm beno zaza verî sey nameyî tayê cayan, cuwa pey sey nameyî eşîran ameyo şoxilnayiş. La nê seranî peyênan hetî miletanî bînan ra û tayê kurdan ra sey nameyî etnîkî zî yeno şoxilnayiş.
La esas dimilî û zaza hîna zaf sey nameyî eşîran, kird û kurmanc sey nameyî etnîkî yenî şoxilnayiş.
Cayê ke te de kirdkî yeno qisêkerdiş
Kidkî sey cografya hema hema têna Bakurî Kurdîstan de yeno qisêkerdiş. Tayê lehçeyî kurdanî “Şebek” zi kirdkî hesibnênî, la alaqayî lehçeyî Şebekan û kirdkî çîn o. Lehçeyî Şebekan hêna zaf hewremî ra nezdîyo.
Na mesela sero ez wazena yew serameyê xo binusî. Ma 2005 de semedî festîvalê “Gelawej” a şîbî Silemanîye. Myanî mêmanan de mamoste Mehemed Malmîsanij zi bi. Roşnvîranî Başûr re çend kesan va ke, “ Îta de Şebek estî, ê zi kirdkî qisêkenî”. Yew roj çend Şebekî amê otela Aşitî. Ma îta de pîya sohbet kerd. Mi çend kesan de roportaj viraştî. Mamoste Malmîsanij zi derheqî ziwan de înan de sohbet kerd. La ma dî ke sey pîyerî lehçe- yan myanî şebekî û kirdkî de alaqa esta, la eynî lehçe nîyî. Hancî ma sey “Grûba Xebatê Vateyî” 2006 de bi dawetê “Wezîrtîyê Karanî Kultur yê Kurdistan” şî Kurdistana Başûr. Îta de ma hem di roj pa Hewremanan alaqayî lehçeyan sero konferans viraşt, hem zi ma şî mintiqay Hewreman de dewan ra gerayî. Goreyî vînayê ma bênatê hewremanî û kirdkî de nêzdî ra alaqa esta, la nê wirdî cîya cîya lehçeyî.
Bakûrî Kurdistan de hema hema bajar ke homojen têna te de kirdkî yeno qisêkerdiş çîn o. Bajarî ke hêna zaf sey bajarî kirdkîqisêkerdoxan yenî zanayiş Çewlîg û Kalan (Tunceli) yî. Dêrsim yew mintiqaya hîra ya, no rid ra mi îta de Kalan nuşt. Goreyî cigêrayişi ma cayi ke te de kirdkî yeno qisêkerdiş nê yi: Navendî Çolîg û pîyerê navçeyan de. Zerrê bajarî û piyerê navçeyanî Kalan de. Zerrê bajarî Xarpêt û navçeyanî Xarpêt ra Pali, Depi, Maden, Kovanciyan, Qerebegûn û Sîvrîce de. Zerrê Amêd û navçeyanî Amed ra Licê, Pîran, Çermûg, Şenguş,Hazro, Hêni, Gel, Pasûr û Erxenî de. Navçeyanî Sewas ra Zara, Îmranli, Ulaş, Kangal, Hafîk, Divriĝi û Gürün de. Navçeyanî Erzirom ra Hinis, Aşqele, Tatos û Çat de. Zerrê Erzingan û navçeyanî Cimîno, Kemax, Manse (Mose,Çayirli) û Têrcan de. Gimgim, Sêwregî, Aldûş, Aksaray Ortakoy de. Ortakoy de 39 dewî kurd estî, înan ra 17-18 dewan di kirdkî yeno qisêkerdiş., Sason, Motkî di û tayê dewanî Poturge, Argûwan, Gumuşxane – Kelkît û Şîran, Sariz û navçeyê Erdexan Mernige (Göle), 2 dewî, Gundik û Gulîstan û Qarrs (yew dew- Lalogli) di yeno qisêkerdiş. Şarî nê dewan hetî Dêrsim ra şîyî Gimgim, Gimgim ra şîyî ûca.
Eşîrî ki hem kurmanckî hem kirdkî qisê kenî
Kurdîstan de zaf eşîr estî ki yew qisimî înan kirdkî qisê kenî, yew qisimî înan kurmanckî qisê kenî. Yan zî yew qisimî eşîr elewî yo, yew qisimo bîn sunî yo. Ez wazena îta de çend mîsalan bidî. Dêrsim di eşîranî girdan ra Şadî û Îzolî, Dêrsim di elewî yî, cayanî bînan yê Kurdîstan de sunî yî. Şikakî Dêrsim de ciwîyenî qismî înan elewî yî, qismî înan sunî yî. Hancî eşîrî alan, bextîyaran, mîlan Dêrsim de kurmancî qisê kenî û elewî yî, la Wan de, Agirî û Vîraşeher di, rojhelatî Kurdîstanî de kurmanckî qisê kenî û sunî yî. Heyderan Dêrsim de kirdkî qisêkenî û elewîyî, Wan de kurmancî qisêkenî û sunî yî, Başûrî Kurdîstan de soranî qisêkenî û sunî yî. Karsananî Dêrsim di Dêrsim di kirdkî, Depi û Gexi di kurmancî qisêkenî, Lolanî Dêrsim di kirdkî qisêkenî û elewî yî, Wan û Heqarî di kurmancî qisêkenî û elewî yî. Demenanî Dêrsim di kirdkî qisêkenî û elewî yî, Sewas di kurmancî qisêkenî , elewî yî û Wan de kurmancî qisêkenî û sunî yî. .
Eynî çî Çolîg û Pali di zî esto. Na mintiqa di mehna klasîk di eşîr zaf çin î. Hêna zaf cîya-cîya nameyî mintiqayan estî. Nê mintiqay zaf ray sey eşîr yenî zanayiş, la no raşt nîyo. Sey mîsal Çolîg di mintiqay Şîrnan di 9 dewî estî, la şarî na mintiqa yew êşîr ra nîyî. Şîrnan di hem şarî eşîrê bekran, hem şarî êşîrê reman hem zi şarî eşîrê zirikî ciwiyênî. Hancî mintiqaya Puex di eşîrî reman û alan estî, mintiqa Sencex di eşîrî bekran û reman estî. Pali de mintiqa Guevdere de cîya-cîya eşîr estî, sey hesenan, qubatan ûêb.
Nê eşîran ra reman Batman de zî estî û kurmanckî qisê kenî. Bênatê remanî Çolîg û remanî Batman de alaqa esto, ê şinî pîye yenî. Bekiran Kurdîstan de yew eşîra gird a. Wan di Tetwan de, Amed de zî estî û kurmanckî qisê kenî. Zirikî Muş, Lice û Erzirum de estî û kurmanckî qisêkenî. Hesenan dewê Guevderê Zuexpa de kirdkî qisêkenî hetî Serhat de kurmanckî qisêkenî. Qubatan dewê Xeylûn de kirdkî qisêkenî, Depi de kurmanckî qisêkenî.
Eşîra omerî Çewlîg – Bongîlan de kirdkî qisêkenî, hetî Mêrdîn de kurmancî qisêkenî.
Soreg de hetî Qerejdag de eşîra Nasî yew qisimî kirdkî qisêkenî, yew qisimî kurmancî qisêkenî.
Nê yenî na mehna ke kird, kurmanc û ê bîn yew milet o. Îna mîsal yew cay dinya de zî çin î. Dinya de yew eşîr çin a ke hem kurdkî, hem tirkî, hem kurdkî hem erebîk yan zî hem kurdkî hem fariskî qisê bikero.
Hereketa azadîya Kurdîstanî de rolî kirdan
Tarîx de beyntarê ereb, tirk , faris û kurdan de zaf pêrodayişî, zaf herbî bîy, la beyntarê beyntarê “kirdan” û kurdanî bînan, yanî “kurmanc”, “soran”, goran” û loran” yew pêrodayişî yew şêro nêbîyo. Eqsê nayê heme serewedaritişanê pîlan yê kurdan de, mavajî serewedaritişî Mela Selîm Efendî de (1914), serewedaritişê Qoçgirî de (1920), serewedaritişê Şêx Seîd Efendî de (1925) û serewedaritişê Dêrsimî de (1937-1938) kird beşdar bîyî. Mîyanê xebata neteweperwerîya kurdî ya sereyî seserra 20. de,kesî sey Kurdîzade Ahmed Ramîz, Faîq Bucak û Seîd Elçî neteweperwerî kurdî gelek namdar î. Şexsîyetanê sey Mela Selîm Efendî, Seyîd Riza, Faîq Bucak û Seîd Elçî dereceyê serektîye de Kurdîstanê Vakurî de doza neteweperwerîya kurdî rê serektîye kerda. Hewna, heme mucadeleyanê kurdayetîye yê nêmeyo peyên ê seserra 20. de û nika zî kurdê kirmancî mîyanê xebata sîyasî ya Kurdîstanî de hertim aktîf ê.
Ez zana no nuşte zaf bi derg, la îta de wazena zaf kilm hereketa azadîya Kurdîstanî de behsê rolî kurdan bikerî. Seserra vîstan di hema-hema pîyerê hereketanî kurdan de kirdan zaf yew rolo muhîm gureto. Sey mîsal, awankerdoxî rêxistina yewin a kurdan “Azm-i Kavi Cemiyeti” ra yew kirdanî Licê ra Kürdizade Ahmed Ramiz o. Ancî Xelîl Xeyalî, Tayîp Elî, roşnvîrî Koçgîrî û Dêrsim mîyanî hereketa kurd de aktîf bîy. Serekî serewedaritişî Bedlîs (1914) Mela Selîm kirdanî Çolîg ra yo. Serekanî serewedaritişî Koçgîri ra zafê înan kird bîy, la mîyan de kurmanc zî bîy. Hereketa Şeyh Seîd de kurmancî zî bîy, serekî sey Şêx Şerîf, Yado, Salîh Begê Henî ûêb kird zî bîy. Endamanî Xoybûn ra Dr. Nafîz Beg û Nûredîn Zaza, Yado û çend kesî bîn kird bîy. Yado û embazî (Yadî Mehmudî Ebas) bi wazîfedayişî “Hoybûn” yenî Kurdîstana Vakûr de pêrodayişî partîzanî rûmnenî. Mîyani embazanî ey de kurmancî zî estî. Dost û embazî Yado yo tewr nêzdî Sadîyê Telhê kurmanc o.
Serekî serewedaritişî Dêrsimî Sey Riza û êyê bînî kird (kirmanc) bîy, la înan het de roşnvîri sey Elî Şêr û Baytar Nurî bîy. Elî Şêr û Baytar Nurî sey şewirmend Sey Rizayî het de bîy, Sey Riza zaf bawerê xo înan ardên. Elî Şêr zî Baytar Nurî zî kurmanc bîy. Hereketa Koçgîrî de zî hem kirmanc hem zî kurmanc bîy, înan pîya semedî azadîya Kurdîstan a serewedarit. Wext ke şarî Koçgîrî waştê xo dayî hukmatî, o wext înan semedî pîyerê Kurdîstan a otonomî waşta. Înan nêvato, “Ma kurd nîyî, ma têna semedî kirmancana yan zî elewîyana heq wazenî.” Sey Riza Îngilîstan re mektub şaweno. O na mektuba xo de behsê Zîlan keno, behsê Agirî keno, behsê pîyerê kurdan keno û zaf akerde çekûyê “Kurdîstan” şoxilneno. Tayê îdîa kenî ke no name Baytar Nurî nuşto, la nika eşkera bi ke Seyîd Rizayî no name şawito konsolosxaneyî Îngilîstanî yê Trabzonî. Baytar Nurî o wext Surîye de bi. La Baytar Nurî zî îna yew mektub dawo fransizan.
1965 de Vakûrî Kurdîstanî de raya verên kurdan yew partîya siyasî awan kerd. Nameyî na partî Partîya Demokrata Kurdîstanê Tirkîya (PDKT) yo. Sereko verên yê PDKT kirdî Sêwregi Ebukat Faîk Bucak o. Kiştişî Faîk Bucak ra pey kirdî Çewlîg Seîd Elçî wazîfe dewr gêno. Ancî serekî Tirkîya di Partîya Demokrata Kurdîstanî Dr. Şîvan (Seîd Kirmizitoprak) kirdî (kirmancî) Dêrsimî yo
Tarîx de metnî verênî yê kirdkî
Goreyî zanayê ma teksto kirdkî raya vêrîn ziwan zanayê rus Peter.A.J .Lerch nuşto. Peter Lerch serrê 1856 de giredayê wîlayetê Smolonskî, Roslow de 3 Çolîgijan de qisê keno. Aqademiyî Qraliyet Peter Lerch şaweno îta ke o kurdan de qisê bikero, çimkî ey no aqademî de kurdî ser xebat kerdêni. Peter Lerch nê Çolîgijan de qisêkeno û înan re tayê sonikan û hîkayeyan geno. O nê nuşteyan cuwa pey bi nameyî "Kurdan û Keldaniyên Îranî yên Bakurî ser cigerayiş" sey kîtab çap keno.. Peter Lerq o wext nê tekstan bi yew alfabe ya husuî nûseno. Namê na Alfabe “Alfabeya lînguîstîk ya Lepsîus” ya. Raya verîn nuştox M. Malmîsanij nê tekstan taye bi alfabeya kurdî nuştî û 1985 de kovara Enstîtuya Kurdî “Hevî” de kerdî vila. Cuwa pey serranî 1990 de mi pîyerê nê tekstan çarnayî alfabeta kurdî û rojnameyî “Azadî” de kerdî vila.
Cuwa pey Wilhelm Streckers derheqî “Kuzîxan” (fekî Tujîk / Dersim) de taye not nuştî û nê nuşteyî hetî O. Blau ra ameyî neşir kerdiş (ZDMG, Cilt 16 (1862), R. 626f).
Friedrich Müller materyalî Peter Lerch esas girewto û gramerî zazakî sero xebat kerda û na xebatê xo bi nameyî “Zaza- Lehçeyî Ziwanî Kurdî” neşir kerda. (SWAW, phil.-hist.Kl.Cilt 48 (Viyana 1864), R.227 -245).
Se ke ayseno Friedrich Müller zazakî sey lehçeyî kurdî vîneno.
Strecker vano, tena Dersim de 7 diayelektî (fekî) zazakî estî.
Yew wezîfedarî dewleta Osmanî Mahmud Arîf yew mude (1874) Dersim de mendo. O şuphe keno ke zazakî kurdî nîyo, o vano, “ziwanî – zazakî” û îddîa keno ke beyntareyî zazakî û kurmancî de ferq estî.
Wilhelm Geiger zazakî sey yew lehçeyî kurdî hesibneno (G.Ir.Ph, Cilt 1,2 (1899), R. 388, Satir 14).
Albert v.Le Coq 1902 de Şam de bi nameyî Omar Ibnî Ali yew Çermugij de qisey keno. O no materyali xo bi nameyî “Metnî Kurdî” sey 2 qisim neşir keno (Berlin 1903). Qisimo yewin de tena zazakî yew mesela esta, na mesela bi herfanî erebî ameya nuştiş.
Se ke ayseno Albert v.Le Coq zazakî sey kurdî hesibneno.
Albert v.Le Coq xebatê xo ya kurmancî û zazakî şexsî neşir kerda. No ridra xeberê zaf cigerayoxan ti ra nêbîya. Xeberê O. Mann zî na xebat ra nêbîya.
Albrecht Wirth yew Çarekij (Tujîk) ra tayê çî qeyd kerdî û nayê dayî Josef Markwart. Markwart înan ra tena yew not neşir kerdo ( 1927).
E.B.Soane Goranî û zazakî dano têvero,(JRAS, 1921, R. 57 – 81).
Se ke zeno yanazış İranolog Oskar Mann 1906 de şîyo Sorek, Xarpet û Gexî de kirdkî biney materyal arêdayo. Mergî Oskar Mann’a pey Karl Hadank xebatê ey bi nameyî ‘Oskar Mann / Karl Hadank: “Mundarten der Zâzâ. Hauptsächlich aus Siwerek und Kor, Berlin 1932 – Siverek und Kor” sey kîtab neşir kerdo. Nameyî Kor “Kur” o û Kur dewê min a.
Oskar Mann nêameyo KUR , la Xarpet de bi nameyî “Hemîd Efendî” yew merdimî mi de qisey kerd. Oskar Mann materyalo folklorîk, taye sonikî, meseleyî, fikrayî û çîyî bînî neşir kerdî. Karl Hadank bi ardimî nê materyalî di fekenaî kirdkî sero xebat kerda.
Hetî Kurdan ra tekstî kirdkî yo vêrin Mela Ehmedê Xasî nuşto. Nameyî no kîtabî Ehmedê Xasî “Mewlidê Nebî” yo. No mewlid 1898 de nusîyawo, la 1899 de Amed de ameyo çap kerdiş. Melê Ehmedê Xasî çend şîîrî kirdkî zi nuştî, la nê şîîr neameyi çap kerdiş. Ehmedê Xasî 1863 de Hezan de dadî xo ra bîyo. Hezan ewro yew nahîyey Licî yo (Savat). Kalikî Ehmedê Xasî hetî Çolîg ra amebî Hezan. Goreyî taye çimeyan ê esle xo dewê Palî Xelûn ra yî. Ewro zi Xelûn de keyê Xasûn esto. Xelûn mintiqay Guevdere de yew dew a.
Kîtabo diyin hanci yew mewlid o. No mewlid 1903 de Usman Efendî yo Babic nuşto. Nameyî kitabî "Biyîşê Pêxemberî" yo. No Mewlid , 1933 de Celadet Alî Bedrixan Şam de bi herfanî erebkî çap kerd. Ûsman Efendî Sêwregij o. O miftîyê Sêwregî bi.
Nê di mewlidî raya verîn M.Malmîsanij çarnayî alfebaya latinî û 1985 de kovara Hevî (Hûmar 6) de çapkerdî. Cuwa pey nê wird mewlid zi çend ray Tirkiye de bi alfaba latinî ameyî çapkerdiş.
Edebîyato Modenr yê Kirdkî
Heta seranî 1960 ma raştî tekstanî kirdkî nînî. 1963 de Îstanbul de bi nameyî «Roja Newe» yew kovar çap bîy. Na kovar tene yew hûmar vêcîyay û na hûmar de, di tekstî kirdkî amê çap kerdiş. Înan ra yew mintiqay Çolîg ra yew derî ya, o bîn zi hatirayî yew kurdo surgun kerde yo. Cuwa pey 1975 de verî Ankara de bi namê "Özgürlük Yolu" (Rayerî Azadî) û dim ra rojnameyî "Roja Welat" û «Devrimci Demokrat Gençlik» de ge-ge kirdkî nuştê vecîyayî.
Özgürlük Yolu û Roja Welat de hêna zaf Munzur Çem tekstî kirdkî nuştî. 1979 de Îzmîr de bi nameyî "Tîrej" yew kovar veciyena. Her hûmarê na kovar de nuşteyî kirdkî zi çap benî. Îta de zi mesûlî kirdkî M. Malmîsanij o.
Ewropa de edebîyatî kirdkî
Ewropa de 1976 ra nat çend kovaranî kurdî de nuşteyî kirdkî ameyî neşir kerdiş. Nînan kovara verên ke nuşteyî kirdkî neşir kerdi. Raya verên kovara “Ronahî”(1976-78, Zurih/swisre) de metnî kirdkî ameyî çap kerdiş. Cuwa pey “Roja –Nû”(1979- 1990 Stockholm/Swed, “Dengê Komkar” (1979- Almanya) bi ardimî Federasyonî Komelanî Kurdîstan (KOMKAR) amênî neşir kerdiş de her wext metnî kirdkî zî neşir bînî. Ancî kovara “Armanc”(1979- Stockholm) de zî serranî heştaya pey her hûmar de yew ripel tenya kirdkî bi.
Cuntayî 12 Edar 1980 ra pey kadroyî kurdan vecîyenî Ewropa. Rêxistin, partî, komel û dezgehanî bînan yê kurdan Ewropa de zaf kovar û rojnameyî neşir kerdî. Tayê nê kovar û rojnameyan de metnî kidkî zî ameyî neşir kerdiş.
Enstituyî Kurd yê Paris 1985 ra nat bi nameyî „ Hêvî„(1985- Paris), Enstituyî Kurd yê Almanya bi nameyî “Mizgîn”(1986-Bonn) kovarî neşir kerdî, nê her di kovaran de zî kurmancî het de kirdkî zî nusîyayêni. Tîya de cayî “Hêvî” muhîm o, çunke hema hema nêmeyî çend kovaranî “Hêvî” kirdkî bi. Tîya metnanî folklorîkan het de, metnî edebî, cigêrayiş, gramatîk sero û tercumeyî zî neşir bîyêni.
Kovara Federasyonî Komeleyanî Kurd yê Swêd “ Berbang” de, kovaranî Yewbîyayê Nuştoxanî Kurd yê Swêd “Wan” û “Çira” de, kovar û rojnameyanî „Armanc“, „ Niştiman“ “Gaziya Welat”(1980 - Almanya), “Kurtuluş Yolu(1985-Almanya), Die Brücke”(1985 Almanya), “Kizil Yol”(1983-85- Fransa), “Berhem”(1988-90-Swêd), “Kürdistan Press”, “Berbang”, “Çarçira”, “Hêlîn”(1983-84), “Roja Nû”, “Niştiman”, “Demokrat”, “Heviya Gel”, “Bîrnebûn (1997)”, “Rewşen” û “Lêkolîn” de zî metnî kirdkî amênî neşir kerdiş.
Nê kovar û rojnameyanî de verî metnî folklorîk sey deyirî, sonikî neşir benî, la cuwa pey roportajî, şîîrî, hîkayeyî, derheqî raştnuştiş û gramerî kirdkî de û nuşteyî sîyasî zî yenî neşir kerdiş.
T.L. Todd 1985 di fekî Sêwregî sero gramatikê Zazaki (A Grammar of Dimili) bajarî Amerîka Michigan de çap kerd.
Ancî Ewropa de yew qisim kesî ke xo Kurd û lehçeyî kirdkî zi kurdî qebûl nekenî taye kovar çap kerdî. Tayê nê kovaran neyî: Ayre(1985-87), Pîya(1988-1992) Tija Sodirî(1995-2001), Kormışkan(1995.97), Ware(1992 – 2003), ZazaPress(2000-2005), Raa Zazaîstanî(1991), Vengê Şewq(1995),Vengê Zazaîstan(2000-2001), Zazakî(2008), Zerqê Ewroy(1990), Pîr(1994 -Almanya), Raştiye(1991-95), Desmala Sure(1991-94), Waxt(1990-91) û Çime(2005 – 2008). Nê kovarî hêna zaf sîyasî yî. Înan ra heme –hema yew zi seraser kirdkî nîya. Nê kovaran de nuşteyî siyasî- îdeolojîk tirkî yi, la tekstî folklorîk kirdkî yi. Yew hususîyetî nê kovaran zi na ya ke tekstan de qaîdeyî îmla û gramer çîn î. Her nuştox goreyî dewa xo nuseno. Heta ortax yew alfabe zi çîn a. Çimkî nê alfabeya kurdî qebûl nekenî, la înan zi heta nika yew alfabeya ortax ser piye nekerdo. Perbîn ra nê kovaran yew zi bi îstîkrar nêbîya. Encax yew çend hûmar amê çap kerdiş û edilyayî.
Beyntarê serranî 2005 û 2007 de bajarî Almanya Bonn de bi nameyî “Peyama Kurd” yew rojnameyo kurdî (kurmancî, soranî, kirdkî) neşir bi. No rojname de her daîm di ripelî kirdkî bi. Mesûlî qisimî kirdkî Seyîdxan Kurij bi. No rojname de xeberî rojane, roportaj , fikre, sonik û nuşteyî kirdkî amênî neşir kerdiş.
Ancî 2009 ra nat bajarî Almanya Koln de bi nameyî “Rûdaw“rojnameyo kurdî (kurmancî, soranî, kirdkî) neşir beno. No rojname de yew mude yew ripel kirdkî bi. Roşan Lezgîn no ripel hedre kerdêni.
Nê serranî peyênan rojnameyî “Özgür Politika” zî ca dano metnanî kirdkî.
1996 de kesî ke kirdkî nûsenî û xo kurd vînenî, Swêd de yew kombiyayiş viraşt. No kombiyayiş de Gruba Xebate ya Vateyî ame awan kerdiş. Na grûb 1997 ra pey bi nameyî „ VATE“ yew kovar vet. Kovara “Vate” bi alfabeya kurdî xo re esas girota û seraser kirdkî ya. Vate heta nika 39 hûmar ameya çap kerdiş.
Gruba Xebate ya Vateyî
Cuntaya leşkerî ya 1980` ya pey, zafê roşnvîr û qadroyî sîyasîyî kurd mecbur mendî vêcîyayi teberî welat. Nê roşnvîran teber de yew per ra kar û barî sîyasî rûmna, per bîn ra zi kultur, ziwan û tarîxî sero xebat kerd. Xo ra wext ke kes tarîxî miletanî bê dewlet ( sey arminî û cihû) biwano, kes vîneno ke înan zi no qede xebatî hîna zaf teberî welat de kerdî. Çunke zaf wext roşnvîrî miletanî bindestan nêşkenî welatî xo de biciwî û xebatê netewî bikerî. Semedî kurdana şart û şurtanî Ewropa zî vernî kar û barî kultur û ziwanî akerdên. Çunke îta de sey dewletanî kolonyalîstan ziwan û kulturî kurdan sero qeyd û bendî çîn bîy.
Roşnvîranî kurdan şartanî dîaspora ra hol fayde girewt û tîya de weşanxaneyî akerdî, kovar û rojnameyî vetî, tarîx, kultur û ziwanî kurdan sero kîtab çapkerdî. Enstîtuyî Kurd yê Parîs 1985 de bi nameyî “Kurmanckî” yew gruba xebat awan kerd. Na grûb 1985 ra nat her ser yew ray yena pîye het û yew hefte lehçeyî kurmanckî sero xebat kena. Netîceyî na xebat yew kovar de yenî vilakerdiş. Nameyî na kovar “Kurmanckî” ya. La heta 1996 lehçeyî kirdkî ser no qede yew xebat çîn bîy.
1990`ra pey hinî Tirkîye de zî kovar û rojnameyî kurdan ameynî vilakerdiş. Hem Ewropa de hem Tirkîye de zafê kovar û rojnameyanî kurdan de nuşteyî kirdkî zî ameyêni çapkerdiş.
Sebeb ke kirdkî sero qet yew xebata îlmî nêameybî kerdiş û qaydeyî raştnuştişî ortax nêameybî tesbît kerdiş, her nuştox sey xo nuştênî. No rid ra wendoxanî yew mintiqa nûşteyî bi fekî mintiqaya bîn fehm nikerdêni. Heta nuştoxan zi nuşteyî yew bînan zaf fehm nikerdêni. Sey numûne Çolîgijan nuşteyî Dêrsimijan, Dêrsimijan nuşteyî Pîranijan fehm nikerdêni.
Nayê sero verî Swêd de taye nuştox û roşnvîrî kurdan amê pêhet û nê probleman sero qisêkerd. Cuwa pey raya verên aşmê Tebax 1996 de Stockholm / Swêd de bi nameyî “ Kombîyayişî Kirmanckî/Kirdkî” yew kombîyayiş virazîya. No kombîyayiş de welatanî cîya – cîya ê Ewropa ra nêzdî pancîyes kesî hedre bîy.
No kombîyayişî Kirmanckî yo verên de qerar gêrîya ke lehçeyî kirdkî sero xebatê raştnuştişî, gramerî, termînolojî û ferhengî bêro kerdiş. Armanca sereke yê na xebat standartîze kerdişî lehçeyî kirdkî bîy. Kombîyayişî didin 28-31ê adare 1997 virazîya. Netîceyî xebatê nê di kombîyayişan bi nameyî “ Derheqî kirmanckî(kirdkî) de kombîyayişê Stockholmê” sey broşûr amê çapkerdiş û vilakerdiş. Kombîyayişî didin de bi pêşnîyarê tayê embazan qerar gêrîya ke yew kovara sade kirdkî bêro vilakerdiş. Netîceyî minaqaşayan nameyî na kovar sey “Vate” ame tesbît kerdiş. Kovara yewin ya “Vate” Amnan 1997 de ameyî çapkerdiş. Heta nika 38 humarî kovara “ Vate” ameyî çapkerdiş.
Se ke mi verî zî va amanca sereke ya Gruba Xebate ya Vateyi û kovare „Vate“ standardîzekerdişî lehçeyê kirdkî yo. Humara verên ya Vate de, sernuşteyê kovar de, standardîzekerdişî kirdkî sero wina nusîyayo:
“Beguman ma wazene ke ziwane xo standardîze bikere, labele no kar roje de yan zî aşme (menge) û serre de nebeno. No kar, him wexto derg him zî xebata zanaya û zafe wazeno. No semed ra eke ewro nuştoxe ma tena şiweya xo bizane yan zî ebi şîweya xo binuse zi, ma ganî verra verra giranîye bidi hetane muşterekan, formane raştan û raştnuştena (imlaya) muştereke ser ke ma bişiyî (bieşke) lehçeya xo standardîze bikere.
Semedê ne kare rê, ganî nuştoxî –hetta wendoxi zî- şiweyane bînan zî bimusene (bander bibene). Ganî ma xo vîre nekeri ke kirmanckî, kirmanckîya dewa ma û şaristanî ma tena nîya, dew û şaristane binî zî este. Gani ma wini binusî ke tena dewije yan zî şaristanije ma ne, kirmance binî zî bişiyi (bieşke) nuşteyane ma biwane û fehm bike. Nuştena nuşteyane înasarenan ewro asan nîya. Xora kare nuştoxî bi xo zî karedo asan nîyo, kaye gedan nîyo.”
Kombîyayişî Gruba Xebate ya Vateyî
Gruba Xebate ya Vateyî 1996 ra nat her serr yew yan zî di kombiyayişî viraştî. Heta nika ma 21 kombiyayişî viraştî. Înan ra 12 kombîyayişî Swêd de, 2 kombîyayişî Almanya de, 3 kombîyayişî Dîyarbekîr de, 1 Kûrdîstana Başûr de, 1 Dêrsim de, 1 Mêrdîn de û 1 Çewlîg de virazîyayî. Ne kombiyayişî verî welatanî Ewropa de ameyî viraştiş. La nê serranî peyênan welat de virazîyayêni. Ewropa de 10- pancês kesî ameynî kobîyayişan, kombîyayişanî welat de 20-25 kesî hedre benî.
Heta nika vîst û yew kombîyayişan de nê bajar û qezayan ra kesî hedre bîy:
Bongilan, Çewlig, Depe, Dersim, Erzingan, Gimgim, Heni, Lice, Pali, Pîran, Sewreg,Koçgîrî Çermug û Mutkî.
Seke tîya de aseno hema hema her ca ke kirdkî yeno qisêkerdiş, nê kombîyayişan de temsîl benî. Kesî ke yenî nê kombîyayişan goreye taye krîteran yenî dawet kerdiş.
Bi kilmkî nê peymeyî ne yî:
- Grûba Xebatê ya Vateyî yew însîyatîfô sîvîl o. Na grûb girêdayî ço partî, rêxistin yan
zi komel nîya. Na grûb bi temamî bi waşteyî kesan ameya yew ca. Her kes bi însîyatîfî xo, bi îradeyî xo mîyanî na grûb de ca giroto.
- Kesî ke kombîyayişanî “Grûba Xebatê ya Vateyî” ca genî xo sey kurd û kirdkî zi sey
yew lehçeyî kurdkî vînenî. Îta de yew ziwardarîyê çîna. Herkes bi îradeyî xo yo serbest no vînaye qebûl kerdo.
- Ganî no kes kirdkî sero zaf ra tayn xebat bikero, yan zî bi yew qede na xebat rê ardim
bikero.
- Na xebat de aktîf amade bibo, bi îstîqrar bêro kombîyayişan, kar û barî Gruba Xebate
ya Vateyi de ca bigero.
- Ganî maddî û manevî fedakarê bikero. Çunke xebata Gruba Vateyi sere ra heta ewro
yew xebata îdeal a. Yanî waştiş, fedekare û ziwanî xo ra heskerdiş û xizmetkerdişi sero ameya awankerdiş. Ma bi îmkananî xo ye şexsî û bi ardimî taye merdimane ke bi keyfî xo ma rê ardim kerdo dest bi na xebat kerdo û heta ewro ameyî.
- Gruba Xebate ya Vateyî wayîrî yew çarçewaya pêroyî ya. Merdimo ke biwazo na
xebat de ca bigero lazim o na çarçewa qebul bikero. Yanî ganî o ortax alfabe, standardîzekerdişî ziwanî, tetbîqkerdişî meylanî ortaxan û sewbîna çîyanî bînan qebûl bikero û nuşteyanî xo de bişoxilno.
Metodî xebatê Gruba Xebate ya Vateyî
Gruba Xebate ya Vateyî roja verên ra goreyî taye metodan xebitîyena. Ne merdimî ke na grub de ca genî her yew bi serran o ke ziwanî ser o xebitêno. Her yew çend ziwanan zano û zafê înan îlmî ziwanzanîyê zî zanî.
Gruba Xebate ya Vateyî tarîxî standart kerdişî ziwananî miletanî bînan ra hayîdar a û nê tecrubeyan ra ders gena. Se ke ma sereyî qisêkerdişî xo de îzah kerd zafê miletan ke demî modernîzasyon de ziwanî xo standart kerdo, înan yew fek esas girewto û nayê sero ziwano resmî yo standart awan kerdo. Sey numûne ziwano standarto almankî fekî Hannover o, tirkî yê İstanbul o, farskiî yê Tehran o. La ma inahawa nikenî, heta mumkun bo formî û çekuyî ke hema fekan de ortaxî yan zî yew bîn ra nêzdî yî înan genî. Eger inahawa nêbo formî ke hîna zaf mintiqayanî hereyan de yenî şoxilnayiş û pratîk de hîna asan yenî şoxilnayiş înan vîjnenî. Heta nika Gruba Xebate ya Vateyî bi no metodo cêrînî kar kerdo.
Her kombîyayişî de çend kesî cîya cîya temayan sero wazîfe gênî û goreyî temayê xo karî xo kêni hedre, no karî xo verî ke biyerî kombîyayîşî embazanî bînan re şawenî. Her kes no lîsteyo hedrekerde sero xebitîyeno, yanî formî mintiqayê xo nuseno. Penî de no lîste Mehmed Malmîsanij rê şawîyeno. Malmîsanij heme peşnîyaran goreye yew sîstem nûseno û ano kombîyayiş. Kombîyayiş de na xebat ser minaqaşa beno û goreyî meylê kombîyayiş xebat şiklê xo yo pêyin gena. Ne forman ra yew form sey forma standard yeno qebûl kerdiş, la formî bîn zî yenî nuştiş ke vîndî nêbîy. Eke semedê yew çî eynî mana de çend çekuyî bibî nê çekuyî pêro sey forma standard yenî girewtiş.
Gruba Xebate ya Vateyî standart kerdiş sero meylanî xo goreyî taye Peymeyan tesbît kena.
Nê peymeyî:
- Çekuye kurdkî ya, yan zî ziwananî xerîban (erebki, fariski, tirk usn) ra yena.
- Koke (esle) na çekuye ca ra yeno û senîn o.
- Çekuye deforme bîya yan nibîya.
- Lehçeyanî bînan de na çekuye esta yan çîn a, eke esta senî vajîyayena, senî nusîyena.
- Mîyanî şarî de na çekuye hîna zaf (ekserîyet) senî vajîyayena, yani kam forme hîna
zaf yena xebitnayiş.
- Eke ma yew cekuya newe yan zi termo newe virazi mîyani şarî de bêro qebul kerdiş?
Gruba Xebate ya Vateyî yew zimano eklektîk ke mîyanî şarî de nîyeno şoxilnayiş îcad nikena. Çîko mîyanî şar de esto, wazena ê veco orte û bi şoxilnayişî formanî ortax yew bînfehm kerdişî asan bikero. No rid ra heta mumkun bo, çekuyan îcad nikena. Çekuyî xerîb ke mîyanî şar de yenî şoxilnayiş, înan goreyî qaydeyanî kirdkî nusena.
Kombîyayişanî Gruba Xebate ya Vateyî de tesbîtkerdişî qaydeyanî rastnuştişî û gramerî, tesbît kerdişî yew termînolojî yo muşterek sero û hedrekerdişî yew ferhengo muşterek sero xebat kena.
Standart kerdişî raştnuştişî (îmla) û gramer
Sebebo ke kirdkî newe newe yeno nuştiş rastnuştişî (îmla) û gramer de standardîzasyon hem yew karo zehmet o hem zî yew wexto derg wazeno. No derheq de beyntarê fakanî kirdkî de taye ferqê muhîm zî estî. O karî standartîzasyon hîna keno zehmet. La ancî zî no war de, yanî
rastnuştişî de, xeyle xebat ameya kerdiş.
Gruba Xebate ya Vateyî bi tesbît kerdişî alfabeya muşterek dest ci karî standardîzasyon kerd. Ma alfabeya latînkî ke Mir Celadet Bedirxan bingeyî aye eşto na alfabe sey alfabeya muşterek qebûl kerda. Semedê lehçeyî ma ya vîjnayişî yew nameyo muşterek zî lazim bi. Çunke Dersim, Gimgim, Gexi de şari ma xo ra vano “kirmanc” û lehçeyî xo ra vano “kirmanckî”.
Çewlig, Pali, Pîran, Lice, Henî û tayê cayanî bînan de şarî ma xo ra vano “kird” û lehçeyî xo ra vano “kirdkî”. Şankuş, Çermug, Sewregî û sewbîna cayande zî şarî ma xo ra vano “dimilî”/
“dimlî” û ziwanî xo ra vano “dimilî”/“dimlî”. Kurde ke kurmanckî qisêkenî hîna zaf leheçeyî ma ra vanî „dimilî“.
Tirki û xeribî ma ra vanî “zaza” û ziwanî ma ra vano “zazakî.
Se ke tîya de aseno heta nika semedê şar û ziwanî ma ya hema yew nameyo muşterek niameyo tesbîtkerdiş. Gruba Xebate ya Vateyî nê çekuyan ra „kirmanc” û “kirmancki” sey meyîl tesbît kerd.
Ez newazeno derg û dila behse na xebat bikeri. Gruba Xebate ya Vateyî yew qismo mûhîm xebatê xo ya warî raştnuştiş û gramer de sey kîtab bi nameyî „Rastuştişe Kirmancki (Zazaki“ çap kerdo. (Rastuştişe Kirmancki (Zazaki, Weşanxaneye Vateyi, Istanbul, 2005) .
La ancî zî ez wazena tayê xebatî ke no derheq de ameyî kerdiş tîya de rêz bikî:
Bedilîyayişî vengan, kilmnuşteyî, sufiksî zafey,
Name: Nuştişî (gird yan qic) nameye humaran, rojan, aşman (mengan), mewsîman, hetan(cihetan), behran, royan, şaristanan (bajaran) û qezayanî Kurdistani,
qiteyan (kontinentan), welatan, dewletan û paytexte nînan, nameye miletan û mensubanî miletan, ziwanan û lehceyan, dînan, mezheban û teriqetan, nameye taybetî ye şexsanî
xeriban.
Zemir, sifet, izafe, edat, bestox, kar (fiil), taye suffiksî, rengi, humarî usn.
Kirdkî de çîyanî temelan sey name, zemîr û sifet de zî beyntarê mintiqayan de ferqî estî. Ma semedê standart kerdişa nînan ra tena yew esas girewto û ziwanî nuştiş de nayê şoxilnenî.
Numûneyîi:
Grûba Yewine
Forma standard ............. Forme bini
ez ..................................... e
ti ...................................... to, tu, tu
o ...................................... ew, aw, we, wi, ay, yo, yu, wo, u
a ...................................... ya
ma ................................... -
şima ................................ sima
e ...................................... ye, yi, i
Sifetî Nîşanî
Semedê Nêzdî halî xoser de:
Forma standard ............. Forme bini
no ..................................... nû, eno, enû, eni, ino, ini, in, na bu (eril)
na ...................................... ena, ina, hena bu (dişil)
nê...................................... nî, enî, inî, enê, inê, na bunlar
Humarî:
Forma standard ............. Forme bini
Yew yew, yow, yo, jew, ju, ju, zu, zu Bir
Panc pon, ponc, punc,panj
Standart kerdişî termînolojî
Karî tesbît kerdişî yew terminolojîyo ortax kirdkî de zaf yew karo zehmet o. Çunke kirdkî de reya verêna ke yew karo inahawa yeno kerdiş. Heto bîn ra zî kirdkî de termînolojîyo modern zaf qelso. Zaf çîyî ke alaqayî xo bi ciwiyayişo modern de esto, kirdkî de çîn î. No rid ra kombîyayişan de yew bi yew her çekuyî sero munaqeşe beno. Eger kirdkî de bibo ma ey genî û keni standard. Eger kirdkî de orîjînal yew çeku çîn bo, o wext ma hêverî ewnîyênî lehçeyanî kurdkî yê bînan ra (kurmanckî, sorankî, hewramkî) û nê lehçeyan ra geni. Eger kurdkî de qet çîn bo, ma ewnîyenî fariskî û ziwananî eqrebayan ra û uca ra geni. Ey ra pey zî ma ewnîyenî ziwananî bînan ra. Sebe ke warî îlîm û teknolojî de zafê çekuyan ziwanînî rojawan ra yenî, eger nê çekuyî mîyanî şarî ma de yenî şoxilnayiş, ma înan goreyî formî kirdkî nusenî û sey standart qebûl kenî.
Gruba Xebate ya Vateyî heta nika zaf waran de ortax yew termînolojî tesbît kerda.
Numûne: Nameyî heywanan, neweşîyan, zerzewat û mêywe, termî huquqî, edebîyatî, leşkerî, computer, îdarî, beledîya, anatomîya însanan, sihat, cografya, gramer, keye, merdimatî ûçb ameyî tesbît kerdiş.
Standart kerdişî Çekûyan
Xebatê standartkerdişî çekûyan zaf hîra yew xebata. Gruba Xebate ya Vateyî xo rê lehçeyî kirdkî esas gena, çeku û termînolojî bi tirkî ya yenî miqayese kerdiş. Yanî se ke mi verî zî vatibi, nê çeku û termînolojî ke yenî tesbît kerdiş, verba înan manayî înan yê trikî nusîyeno. Çunke neyî sey ferhengî tirkî- kirdkî yenî çap kerdiş.
Eger verba yew çekuyî tirkî, kirdkî de na mana de çend çeşît çeku estî, o wext pêro sey standart yenî girewtiş. Yanî çekuyî cîya cîya ke yenî eynî mana pêro sey standart yenî nuştiş. Eger eynî mana de yew çeku eynî kok ra bêro, la cîya cîya bêro telafuz kerdiş, yanî kok eynî bo, nuansî qicîk yê vatiş bîbî, o wext înan ra tena yew sey standart yena girewtiş, la formî bîn zî yenî nuştiş.
Çend Numûneyî:
Forma standard ............. Forme bini
Morcela Morcela, miclewri, mijlewri, mijloli, miclor, miclol, mijlor,
mijlori, mijlowri, mijmewli, miyercila, mocla, mojla, muejla, mojle, molcela karinca
Hina hêna, hê, hewna, hona, hûna henüz
Hema hama, hemo, hima, huma, homa, hemara henüz
homara, hemara, hamara, homara
Deha deha diha henüz
Hende ehende, ehendi, ehend, ende, endi, end, hendî,
hendi, hend, hand, hindi, honde, hund, indi;
endihey, endhay, endiheyra, indihey, indhey, Bunca
indiheyra, hendihey, hendhey, hendhay, henday,
hendê, hindê, honday, hondê
Hedrekerdişî yew ferhengo muşterek
Gruba Xebate ya Vateyî xebatê xo ya standartkerdişî termînolojî û çekuyan sey ferheng çap kena. Heta nika na xebat parçe parçe hîrê rey Îstanbul de hetî Weşanxaneyî Vate ra ameyo çap kerdiş. Her di çapî verên sey „Türkçe – Kirmancca(Zazaca) Sözlük – Ferhengê Tirkî- Kirmanckî (Zazakî)“ ameyî çap kerdiş.
Çapa hirêyîne ya hîrakerdîye 2009 de ame çap kerdiş. No çap de xebatê 16 kombîyayişan ca gena. No ferheng çekuyanî standardîzekerdeyan ra virazîyayo. La versîyonî vatişî çekuyan yê heme mintiqayan zî tede esto. Yanî yew çekuye kam mintiqa de senî vajîyena heme şeklî vatiş û telafuzî na kelîme ameye nuştiş.
Semedo ke kîtab zaf qalin bîyo, na rey no ferheng sey 2 kîtaban ameyo çap kerdiş.
Înan ra yew „Türkçe-Kırmancca (Zazaca) – Ferhengê Tirkî – Kirmanckî ( Zazakî) yo. No ferheng de hendê hewt hezar çekuyî standart estî.
Kîtabo bîn „ Kirmancca (Zazaca)-Türkçe Sözlük- Kirmanckî ( Zazakî) - Tirkî ‟ ferheng de heme şeklî vatişî çekuyan estî. Tîya de formî çekuyê ke standart nîyo, aye ver de “b.” nûsîyayo û formo standart ameyo nuştiş. Yanî biewnî formo standart ra.
Numûne:
Aqilî: b. biaqil; aqrep(n): b.aqrep(n); arazî(m): b.erazî (m)
No rid ra no ferhengî „Kirmanckî – Tirkî” de hendê hîris û çar hezar çekuyî estî.
Kirdkî de her name ya makî ya yan zî nêrî yo. No rid ra ferheng de penîyî çekuyanî makîyan de (m), ê nêrîyan de (n) nusîyayo.
Numûne: arê (n), hargûş (n), asin(n), aşme(m), aspici(m)
Kovara "Vate“
Yew xebata muhîm ya Gruba Xebate ya Vateyî zî çap kerdişî kovara vateyî yo. Se ke mi cor de zi nuşt aşmê adar 1997 de kombîyayişî didin de semedê çapkerdişî kovara „Vate“ ya qerar gêrîya. Amancî çapkerdişî kovar no bi ke yew per ra xebatê kombîyayişan bi no rayer bêro vila kerdiş pero bîn ra zî qerar kê nê kombîyayişan de gerîyenî, nê qerar pratîk de bêrî ca. Wext ke qaydeyî ziwan pratîk de ca miyerî, ê mîyanî wendoxan de ca nigenî. Xercî înan kovara Vate, xercî sîyaseto rojane ripelanî xo de ca dûna her qede nuşteyî kirdkî. Heta niha „Vate“ de hîna zaf nuşteyî folklorîk sey sanîkî/fîstonîkî, dêyîrî, fiqreyî, îdyomî, nuşteyî tarîxî, cigêrayişî, roportajî , şîîrî ûçb ameyî vila kerdiş. Pêro nuşteyan redaksîyon redekte keno û goreyî standartî Vate nê nuşteyan çap keno. Tekstî folklorîk sey fekî mintiqa yenî çap kerdiş, la nuşteyî bîn goreyî standartî yenî çap kerdiş.
Bi kovara Vate edebîyatî kurdî yo modern zaf verd şîyo. Vate de şîîrî modernî û hîkayeyî ameyî neşr kerdiş. Mîyanî nê eseran de hetî edebîyata zaf eserî bi qîmet estî. Yew qisimî nê şîîr û hîkayeyan sey kîtab zî ameyî çap kerdiş. Nêserranî peyênan tayê nuştoxanî cînîyan zî dest ci kerd şîîr û hîkaye nusenî. Ganî merdim nayê vaco ke nuştoxanî cînîyan hem hetî edebîyata, hem zî hetî hîsîya yew qalîteyî edebîyatî kirdkî kerdo berz.
Hûmara verên ya kovara Vate amnanî 1997 de Stockholm/Swêd de çap bîy. Kovara Vate sey alfabe, alfabeya ya kurdkî ya latînî (alfabeya Celadet Bedirxan) qebûl kena. Heta hûmarê 21 kovara Vate Stockholm de ameynî çapkerdiş û hususî ewropa de ameynî vila kerdiş. La goreyî îmkanan nê hûmar cuwa pey Îstanbul de ameynî çap kerdiş û Tirkiye û Kurdistan de vilabîyênî. Hûmarê 21 ra nat Îstanbul de yew buroyî kovara Vate esto. Hûmarê 21 ra nat pêro hûmarî Vate Îstanbul de ameyî çapkerdiş û Îstanbul ra ameyî vila kerdiş.
Heta nika 76 humarî kovara Vate ameyî çap kerdiş û vila kerdiş.
Serranî verênan de hem nuştoxî kovara Vate kêm bîy, hem zi zafî nê nuştoxan Ewropa ra bîy. La vera – vera hem nuştox zaf bîy hem zî nîspetî nuştoxanî welat zêde bîyo.
Weşanxanêyê Vateyî
Kovara Vate û kîtabanî “Grûba Xebatê ya Vateyî” Weşanxaneyê Vate çap keno.
Weşanxaneyê Vateyî serra 2003 de Îstanbul de seba ke qeraranê na grubê xo rê sey polîtakaya weşanî bigêro û bi no qaydeyanî kitabanê kirmanckî çap bikero ame sazkerdiş. Waharî no weşanxaneyî Denîz Gunduz o. Benateyî “Grûba Xebatê ya Vateyî” û Weşanxaneyê Vateyî de huquqî û dîrek yew giredayiş çîn o. La waharî weşanxaneyî zi “Grûba Xebatê ya Vateyî” pîya xebitêno. No rid ra beynnatê na grûb û weşanxaneyi de manevî yew giredayiş esto. Hetanî ewro Wesanxaneyî vateyî 35 kitabî û 19 humarî Kovara Vateyî çap kerdî. Nê kitaban ra 26 teneyî bi kirmanckî çap bîyî. Weşanxaneyî Vate kîtabî edebîyato modern sey şîîr, hîkaye û roman zî çap kerdî.
Reyna Tirkîye de Edebîyatî kirdkî
1990 ya pey kurdan hêna metrepolanî tirkiye de dest ci kerd kovar û rojnamê vetî. Zafê nê rojnameyan zi ge-ge pelanî xo de ca dawo nuşteyanî kirdkî. Nê rojname û kovaran zafê nînan Îstanbul de ameyî çap kerdiş û vila kerdiş.
1990 ra pey raya verên rojnameyî “Rojname”(1991) çend nuşteyî kirdkî neşir kerdiş. Cuwa pey nê rojname û kovaran de nuşteyî kirdkî ameyî çap kerdiş.
Rojnameya pey goreyî dorey tarîxî ne kovar û rojnameyan de nuşteyî kirdkî ameyî çap kerdiş:
Zend(1991), Ermin(1991), Azadî(1992-1993), Ateş Hirsizi(1992), Medya Güneşî (1992-1995), Welat(1992-1994), Dengê Azadî(1994), Jîyana Nû(1994-1995), Ronahî(1995-1996), Welatê Me(1995), Azadîya Welat(1996), Hêvî(1996-1999), Roj(1995), Nû Roj(1996), Pêşe Roj(1997), Roja Teze(1999-2000), Dema Nû(2000-2011), Ajda Dergisi(2007), Veng û Vaj (2008), Kelhaamed(2009), Newroz, Govend, Newroz Ateşi, Hevdem, Serketın, Deng(1992), War(1997), Nûbihar(1992), Munzur(2000), Ütopya, Tîroj(2003), Işkin, Kirmancîya Belekê(2009), Dersim Hayat(2010).
Vera vera teye komel û waqifanî bajaran zî kovar û rojnameyanî xo de ca da nuşteyanî kirdkî. Nînan ra taye: Bînyad(1994-2002), Wayîr(1995-2000), Gimgim(, Dersim(1995-97), Bindav(1995), Sefîne(2003).
Ancî nê serranî peyênan hîn taye bajaranî kurdîstan de rojname û kovar ameyî neşirkerdiş ke tede nuşteyî kirdkî zî ameyî neşirkerdiş, sey Bîr (2005-Amed), Vati(1997-98, Erzirom), Miraz (2006, Meletî), Bezuvar(2009), Mukaddîme (mêrdîn), Munzur Haber(2003-Dêrsim), Azadîya Welat(2006 – Amed), Newede Dêrsim(2009- Dêrsim), Gazete Semsûr(2010- Semsûr), Newepel(2011- Amed), Verroj(2012- Amed), kovara edebî Şewçila(2011-Amed)
Nê rojname û kovaran ra Azadîya Welat, Dêrsim, Gazete Semsûr, Nûbihar, Newepel, Verroj û kovara Şewçila û koavar Vate hema zî neşrîyatî xo rûmnenî.
Rojnameyî Newepel û Verroj safî kirdkî yî. Newepel di hefte de rayek, Verroj her hefte neşir benî û benî vila. Ancî kovara Şewçila safî kirdkî ya û tenya nuşteyanî edebî neşir kena.
Bi taybetî bi xebatê Grûba Xebate ya Vateyî û kovara Vate nê des serranî peyênan de edebîyatî kirdkî yo modern hedî hedî ronişeno. Wexto ke Vate dest bi neşirbîyayişî kerd, nuştoxî kirdkî bi destan ameynî hûmartiş, niha bi seyan nuştoxî kirdkî estî. Nayê het de hetîqalîteya zî edebîyatî kirdkî zaf verd şîyo. Hinî bi kirdkî şîîr, hîkaye, romanî hol û nuşteyî tarîxî, cigêrayişî îlmî bi qalîte yenî nuştiş.
Çimeyî:
1 - Amir Hassanpour, Kürdistan`da Milliyetçilik ve Dil (1918 – 1985), Avesta Yayinlari, 2005- Istanbul
2 - Mehmet Selîm UZUN, Gruba Xebate ya Vateyî û Standart kerdişî Kirmanckî (Zazakî) – Kovara Vate nr.9(29), r. 51-67, Payîz 2007, Îstanbul
3 - J. Îhsan ESPAR, Kırmanccanın (Zazacanın) standart bir yazı diline kavuşması için
yapılan çalışmalar: Vate Çalışma Grubu ve Vate dergisi, Bu metnin bir bölümünü 7-8 Ocak 2011 de, İstanbul Bilgi Üniversitesi Dolapdere
Kampüsünde yapılan Avrupa-Akdeniz Bölgesinde Azınlık Dillerinde Yazarlık,
Çevirmenlik, Yayıncılık Uluslararası Çalıştayına tebliğ olarak sunulmuştur.
4 - Wisif Zozanî, Dünbülliler, zazalar yahud kirdler, (Nuşteyo ke hema nêamayo neşirkerdiş)
5 – Bîlal Zîla, Tarîxê Xo Namekerdişî Kirdan, II.Ululararasi Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (04-06 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Ağustos 2012
6- Malmisanij, Kird, Kirmanc, Dimili veya zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Kasım 1996, Îstanbul).
7 - Ziya Gökalp, Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik İncelemeler, Komal Yayınları, Ankara, 1975 s. 51)
8 - Munzur Çem, Hawara Dêrsimî, Weşanên Deng, Îstanbul 2003.
9 - Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh ve Devlet - Kürdistan'ın Sosyal ve Politik Örgütlenmesi, Özgür Gelecek Yayınları, Ankara, 1991
10 - I.Ululararasi Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Aralık 2011
11 - II.Ululararasi Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (04-06 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Ağustos 2012