MUTLU CAN
Konservatuwarê Dewlete yê Ankara yê Unîversîteya Hacettepeyî, gulana 2023yî de arşîvê xo yê folklorî Înternetî ser ra bi hawayo dîjîtal cirêsayîşî rê akerdo..Arşîvî de cagirewtişê kilamanê bi kurdkîyan (kurmancî-zazakî) ke ê cîya-cîya bajaranê kurdan ra ameyê arêdayîş zaf bale anceno. Bi taybetî xebata Arêdayîşê Dêrsimî yê 1944î ke binê îdarekarîya Muzaffer Sarısözenî de ameya kerdene vejîyena vernî. Ancîna çarçewaya eynî arşîvî de beşê Arêdayîşanê Mûşî mîyan de qeydbîyayîşê kilamêka kurmancî ya derheqê Serewedaritişê Şêx Seîdî yê 1925î de ameya vatene, yewna agahîyo muhîm û newe yo. (1)
Konservatuwarê Dewlete yê Ankara yê Unîversîteya Hacettepeyî (Bi nameyê xo yo tirkî yo kilmî HÜADK) binê banê xo de sey beşêkî wayîrê Arşîvê Folklorî yo. Arşîvê Folklorî yê HÜADKî, yew arşîvê muzîkî yo muhîm o ke qeydê arêkerdişan, dokumentan, plakanê mumênan û kemerênan yê Muzîkê Şarî ra êno pê ke ê netîceya 17 seyahetanê xebata arêkerdişî de ameyê peydakerdiş. Nê seyahetê arêkerdişî, mabênê serranê 1937 û 1952yî de, 67 bajaranê Tirkîya rê û binê serektîya Muzaffer Sarısözenî de sey ekîpe ameyê kerdene.
Bi nameyê Ayten Kaplan (Prof. Dr.) û Begümhan KES (Wezîfedara Perwerdehî) di akademîsyenanê Şaxê Mayzaniste Muzîkî yê HÜADKÎyî par derheqê arêkerdişê kilaman yê Tuncelîyî (Dêrsimî) yê serra 1944î de yew meqale nuşta.(2)Goreyo ke na meqale ra fehm beno, xebata arêkerdişê Dêrsimî yê 1944î hetê yew ekîpa ke serekîya aye Muzaffer Sarısözenî kerda ra merkezê Dêrsimî de ameya kerdene. Panc rojî dewam kerda. Xozan û muzîsyenê ke sey kesê çimeyî beşdarê na xebatê bîyê, temamê înan dêrsimij bîyê.Konservatuwarê Dewlete yê Ankara yê Unîversîteya Hacettepeyî de 39 fîşê arêkerdişan est ê ke ê aîdê na xebate yê û muhtewaya înan de derheqê arêkerdişê 107 eseran de melumatî ca gênê. Nê 107 eseranê arêbîyayan ra 97 teneyî bivateyan ê bînî bêvateyan ê. Pêsero 11 eserî bi kurdkî (9 teneyî bi kirmanckî, 2 teneyî bi kurmanckî) yê, ê bînî zî bi tirkî yê.
Dêrsim 1948
Goreyo ke Silê Qizî destpêkê serranê 2000î de cigêrayox Mesut Ozcanî ra vato, xebata arêkerdişê Dêrsimî yê 1944î Adlîyeya Dêrsimî de (Destê çepî ra binaya sipî ya ke cêrê kaşî ra asena) ameya kerdene.
Fotograf: Arşîvê Mesut OZCANî
Kilamê nê arşîvî yê bi kurdkî 11 tene yê
Nê 11 kilamê bi kurdkî, Silê Qiz, Huseyîn Arslan û Velî Kodanî vatê û ameyê qeydkerdiş. Nê kilamî plakan de qeyd bîyê û vateyê înan bi hawayo qismî belgeyê ke nameyê xo bi tirkî Derleme Fişi (Fîşa Arêkerdişî) yo, înan ra nusîyayê. Kamî ê nuştê bellî (dîyar) nîyo, îhtîmalo zaf pîl hetê xozanan yan zî vatoxanê kilaman ra ney, bi destê înanê ke ekîpa arêdakerdişî de ca girewto ameyê nuştene. Ancîna tayê fîşan ra çend çekuyê bi usmankî zî ênê vînayene.
Goreyê qeydanê resmîyan lîsteya nê kilaman û vatoxanê înan wina ya:
Babuko Süleyman Doğan [Silo Qiz M. C.] Kurmanckî
Dilo Süleyman Doğan Kirmanckî (Zazakî)
Seyit Şah Haydar Türküsü Veli Kodan Kirmanckî
Gülli Süleyman Veli Kodan Kirmanckî
Fatma Veli Kodan Kirmanckî
Şah Yusuf Süleyman Doğan Kirmanckî
Sevli Süleyman Doğan Kurmanckî
Kemal Çavuş Hüseyin Arslan Kirmanckî
Vilik (Oyun havası) Hüseyin Doğan Kirmanckî
Ayşe Geko Yörük Kurmanckî
Lorge Süleyman Doğan Kurmanckî
Berde Süleyman Doğan Kurmanckî
Fatey Süleyman Doğan Kurmanckî
Goreyê meqaleya ke lînkê aye cêr ra vîyareno, hûmara kilamanê kurdkîyan 11 tene yê. La goreyê analîz û tesnîfkerdişê mi na hûmare 13 vejîyaye. (7 teneyî bi kirmanckî, 6 teneyî zî bi kurmanckî) Mi naye ser o Prof. Ayten xanime rê e-maîl ser ra mesajêk nuşt. Tede hem no ferq pers kerd hem zî wina vat: Eke mi meqaleya şima ra xelet fam nêkerdo 11 kilamê kurdkî tena sey qeydê fîşan ca gênê. Yanî qeydê vengê înan uca çin ê, rast o? Eke winî yo nê qeydî kotî yê? La heyf ke aye cewabê her diyînan zî nêdayo, la vato ke hema dîjîtalîzekerdişê temamê Arşîvê Folklorî yê HÜADKî, nêqedîyo, dewam keno.Akademîsyenan semedê kilamanê kurdkîyan “Kürtçe ve Zazaca” nuşto. Feqet no namekerdiş tercîhê înan o. Çunke qeydê nê kilaman de tu cayî de Zazakî/Zazaca nîyamo vatene. Kilamê ke bi kirmanckî (zazakî) ye, sey ê kurmanckîyan semedê înan zî Kürtçe ameyo vatene. Goreyê naye ramerdim senî ke tîya ra zî fehm keno, dêrsimijan caran seba namekerdişê xo Zaza, seba kilamanê xo zî Zazakî (Zazaca) nêxebitnayo.
Kilamanê Kirmanckîyan yê Nê Arşîvî ra Di Nimûneyî
Nameyê kilama yewine Seyit Şah Haydar Türküsü ya û yê a dîyine zî Fatma ya. Her di kilamî Welî Kodanî vatê. Bêguman arêkerdoxan sey ê bînan vateyê nê kilaman zî xo gore û senî ke fekê vatoxan ra vejîyayê bi herfanê tirkî (ca bi ca bi herfanê erebkî ) nuştê. Mi waşt ke ma verî şekilê vateyanê înan yê fîşan bi asanîbiwanê, dima zî bi goreyê qaydeyanê rastnuştişî yê ewroyênî bivînê û biwanê. La mi nêwaşt xeletî yan kêmaneyê mi bivejîyê, aye rami mamosta Malmîsanijî ra destek waşt. Ey şekilê nuştişê metnan ke bi goreyê alfabeya tirkî nusîyayê, neqlê yew dosyaya wordî kerdî. Cayê ke ey binê ci xêz kerdê, beşê tercumeyanê tirkîyan yê ke bi alfabeya erebkî nusîyayê. Mamostayî, beşê tercumeyan bê ke rast bikero, transkrîbeyê alfabeya latînkî kerdê. Seba hetkarîya ey, ez ci rê sipas kena.
Seyit Şah Haydar Türküsü
Seba Derleme Fişi ( Fîşa Arêkerdişî) bitikne
Sevdino Sevdino Urus zofo (Rus askeri çokdur)
Garşena menotora ordi Vuruse ne qadino (benim kurşunumla o tükenmez)
Mustafa Bek vano (söylüyor) çalış ve (çalış) mınıtore aylığı vezino (bize maaş pooverecekler)
Pane pane (vur vur) kemer gareine[?] h’o be eisane (kuvvetli daşa dayan da sonra at)
(Bi goreyê şekilê orîjînalê belgeyî)
Sevdîno, Sevdîno, Urus zof o
Karşena [qerşuna] min o to ra ordî Wurusî nêqedîno
Mustafa Beg vano: çalış ve, mın û to rê aylıxı vezîno
Pane, pane, kemer kareîne[?] xo be ey sane
(Bi goreyê alfabe û rastnuştişê Kirmanckî ya ewroyêne)
Fatma
Seba Derleme Fişi ( Fîşa Arêkerdişî) bitikne
Canê Canè (Canım) suratèto sedefi
didani to merzane çime to şey (gözünün karası)
Birito gaytanè
gocağa şeyni sèni rah’elesne (göğsündeki düğmeyi aç)
H’ore leve pâni pernegâto qalema
mısırè Erzinganè (burnun Erzincan mısırının kalemine benziyor)
(Bi goreyê şekilê orîjînalê belgeyî)
Canê, Canê, suratê to sedef î
didanî to merzan [mircan] ê, çimê to şe y’ [şîya yê]
Birî to qeytan ê
gocaga şênî sênî raxelesne
Xo rê lewê pa nî, pirniga to qelema
misirê Erzinganî
(Bi goreyê alfabe û rastnuştişê Kirmanckî ya ewroyêne)
Zanayîşê Mikaîl Aslanî yê Xebata Arêkerdişî yê Dêrsimî yê Sarısözenî Ser o
Hunermendo dêrsimij yo namdar Mikaîl Aslanî yew meqaleya xo ya ke ey a serra 2010î de bitirkî nuşto(3), behsê qeydbîyayîşê nê kilaman keno û wina vano:
No raşt o; mi nê qeydê ke mewzûbehîs ê, Kalan Müzikî ra girewtî û analîz kerdî. Tede 7-8 kilamê zazakî yê Silê Qizî kî est ê. Çi est o ke merdim eşkeno eseranê ke vateyê înan tirkî yê, bi rehetî û zelal goşdarî bikero, la êyê ke bi ziwananê bînan vajîyayê, rewşan înan wina nîya. Kes eşkeno qismê nê eseran yê bi tembûrî goşdarî bikero, feqet wexto ke qismê vateyan dest pê kenê tonêdo xirab vejîyeno meydan û bîle fehm nêbeno ke eser bi kamcîn ziwanî ameyo vatene…. Keso ke bi dîqet bigoşdaro fehm keno ke no tono xirab dima ra û seba ke wa ziwanê eserî yo “xerîb” fehm nêbo,bi zanayîşameyo îlawekerdene. Ez vana qey, înan waşto ke kilamanê ke bi ziwananê bînan vajîyenê arê bidê û peyê cû ci rê vateyanê tirkîyan binusê. (Tirkî ra: M. C.)
SILO QIZ (1921-2019)
Wexto ke Mabên Dîyeno Silo Qiz Pencera ra Remeno
Aslan, eynî meqaleya xo de behsê anekdotêkê balkêşî zî keno û wina vano:
Wextê arêdayîşan de ekîpa ke serê înan de M. Sarısözen beno, seba ke qefilîyena (betilîyêna) yew mabêno kilm dano, a esna de yewî firsendî ra îstîfade kerdo, pencera ra remayo û şîyo. Ma ney yew meqaleya ey ra musenê ke Sarısözenî a dima ra nuşta. Eynî meqaleya xo de şiroveyê ey zî est o, wina vano: “veyve nîyo, roşan nîyo; ser o peyên zî o keso çime dewa xo ra bi cendirmeyan ardîyayo uca, helbet ke remeno!...”…. Keso ke mabên de remayo Silo Qiz bîyo. Mi no dima ra fekê ey ra pê hesîya. (Tirkî ra: M. C.)
Kilama ke derheqê Serewedaritişê Şêx Seîdî de ya zî est a
Arêkerdişê Dêrsimî çarçewaya Arêkerdişê Heştin yê Konservatuwarê Dewlete yê Ankara de ameyo kerdene. ArêkerdişoHeştin bê Dêrsimî bajaranê Xarpêt, Çewlîg û Mûş de zî ameyo kerdene. Arêkerdişanê Mûşî mîyan de yew kilama ke derheqê Serewedaritişê Şêx Seîdî yê 1925î de ameya vatene zî ca gêna. Kilama ke bi nameyê Felîmez Işikî hetê yew rencberî ra ameya vatene fîşa arêkerdişî de ancîna bi eynî hawa û bi kurmanckî nusîyaya. Senî ke belge ra zî aseno kîşta Nameyê Kilame (Parçanın adı) de: “Şeyh Sait İsyanınadair”(Serewedaritişê Şêx Seîdî ra eleqedar a) nuştişê arêkerdoxan balkêş o. Helbet mumkin o ke qeydê aye yê vengî zî sey yê kilamanê Dêrsimî ameyo xeripnayene.
Seba Derleme Fişi ( Fîşa Arêkerdişî) bitikne
Yew varyantê na kilame ra qismo ke fîşe ra aseno wina yo:
Bê axao hey li min wey li min li min
Asyayê bi sê denga bang dikir lê lê Besrayê rebenê
qalek çêbûye li kaviliya Kilîsekendê li kirre Tendûrekê
li hewşa Emir Tûman e eza nemayê li ber kaniyê
em ji evara Xwedê da ketine bin agirê Şahê Ecem
ez bi du gulê tomatîka vî kafirî birîndar im milê mi ranabe
li ber çavê mi welgerandine cinazê Silêmanê Ehmed, Keremê Qolaxasî (4)
Seba ke kilamê goşdarî bikerê, lînkê cêrênî bitikne
https://www.youtube.com/watch?v=ECZUPIBRO58&t=5s
Xebatê Arêkerdişê Kilaman yê dezgehanê Tirkîya û Nê Xebatan de Bajarê Kurdan
Kes eşkeno xebatanê arêkerdişê kilaman ke hetê dezgehanê dewlete ra ameyê kerdene bi hawayo kronolojik wina rêz bikero:
1. Arêkerdişê Darü'l-Elhanî
Hetê nê dezgehî ra mabênê serranê 1926 û 1929î de çar rey xebata arêkerdişê kilaman virazîyaya. Arêkerdişo Yewin 1926 de bajaranê Adana, Dîlok (Ayntab), Riha, Qeyserî û Sêwas de bîyo û teqrîben 250 kilamî arê dîyayê. Arêkerdişo Dîyin 1927 de Konya, Ereğli, Karaman Alaşehir, Manisa, Ödemiş û Aydın de virazîyayo. Ancîna teqrîben 250 kilamî arê bîyê. Arêkerdişo Hîrêyin1928 de Kastamonu, İnebolu, Çankırı, Ankara, Eskişehir, Kütahya û Bursa de ameyo kerdene. Netîceya ney de zî qasê 200 kilamî arê bîyê. Arêkerdişo Çarin 1929 de, bajaranê Trabzon, Rize, Gümüşhane, Erzirom, Erzîngan, Bayburt, Giresun û Sînopî de viraziyayo û qasê 300 kilamî ameyê arêkerdiş.
2. Arêkerdişê Konservatuwarê Dewlete yê Ankara
Darü'l-Elhan demanê peyênena dewleta Usmanîyan de ronîyayo û bingeyê Konservatuwarê Dewlete ya Unîversîteya Îstanbulî no dezgeh o. Tarîxê Komara Tirkîya de Dezgeyê Arêkerdişan yo yewin Konservatuwarê Dewlete ya Ankara yo ke 1936 de ronîyayo.
Nê dezgehî a yewine 1937 de a peyêne 1954 de pêsero 18 xebatê arêkerdişê kilaman kerdê. Ma do cêr ra nê xebatan ra tena 5 hebî ke bajaranê kurdan de zî bîyê, derheqê înan de agahîyan biderê.
Arêkerdişo Yewin 1938 de Sêwas, Xarpêt, Erzîngan, Erzirom; Gumuşxane, Trabzon û Rîze de bîyo û 588 kilamê şarî (folklorîkî) ameyê arêkerdiş. Arêkerdişo Dîyin serra 1938î de bi di ekîpan virazîyayo. Ekîpa dîyine bajaranê nê bajaranê kurdan ra gêraya: Meletî, Dîyarbekir, Riha, Dîlok (Ayntab), Gurgum (Mereş) Û Edene. Peynîya na xebate de 491 kilamî arê bîyê.
Arêkerdişo Heştin, 1944 de Xarpêt, Dêrsim, Çewlîg û Mûş de virazîyayo û 293 kilamî ameyê arêkerdene. Arêkerdişo Çarêsin serra 1950î de Agirî, Wan, Qers û Artvîn de bîyo û 382 kilamî arê dîyayê. Arêkerdişo Şîyêsin, 1952 de, Bidlîs, Sêrt, Mêrdîn û Colemêrg de ameyo kerdene û 200 kilamî arê dîyayê.
3. Arêkerdişê Dezgehê Radyo û Televîzyonî yê Tirkîya (TRT)
Serra 1961î de nameyê Radyoyê Ankara ser o Erzirom, Wan, Colemêrg, Erzîngan, Dîyarbekir, Xarpêt, Edene, Bidlîs, Sêrt, Mûş û Çewlîg de yew xebata arêkedişî vîrazîyaya û netîceya aye de qasê 800 kilamî ameyê arêkerdiş.
Serra 1967î de bi nameyê Arêkerdişê Folklorî yo yewin yê TRTyî yew xebata arêkerdişî bîya û bajaranê cîya-cîyanê sey Dîlok (Ayntab), Burdur, Wan, Erzîngan, Dîyarbekir, Îzmîr, Trabzon, Rîze, Balikkesîrî ra 1738 teneyî kilamî ameyê arêkerdiş.
1971 de ancîna nameyê TRT ser o Erzirom û Qerse de yew arêkerdiş ameyo viraştene û penîya ney de zî teqrîben 250 kilamî arêdîyayê.
Nînan ra teber hunermed û xozanê mehellî dawetê studyoyanê TRTyî bîyê û fekê înan ra gelek kilamî ameyê arêkerdiş.
4. Arêkerdişê Wezîrîya Kulturî
Dayîreyê Cigêrayîşanê Folklorîkî yê Milî (bi nameyê xo yo kilmkerde û tirkî MÎFAK) ke binê banê Wezîrîya Kulturî de serra 1966î de ronîyayo (nameyê xo yo kilmkerde û tirkî yo nikayin HAGEM) 57 bajaranê Tirkîya de arêkerdişê muzîkê şarî kerdê û qasê 4000 hezarî kilamî girewtê arşîvê xo.(5)
Çarçewaya nê arêkerdişan de ke ma ê bi goreyê dezgehanê ke ê viraştê tesnîf kerdî, qet şik çin o ke polîtîkaya asîmîlasyon û hêlînayena ziwan û folklorê kurdî yê dewleta ra girêdaye bi seyan kilamê kurdî adapteyê ziwanê tirkî bîyê. Ancîna îhtîmal o ke sexlam yan dima ra xirabekerde bi seyan kilamê kurdkî zî bi şeklê xo yê orîjînalan nê arşîvanê dewlete de ca gênê. Hetanî nika gelek nuştox û cigêrayoxanê kurdan kilamanê kurdkîyan ke vateyê înan newe ra bi tirkî nusîyayê ser o xebatî kerdî. Na mana da zanayîşê ma yo ewroyin naye ra 40-50 serran ra ver reyde muqayese nêbeno. La çi est o ke heta ke arşîvê nê dezgehanê dewleta Tirkîya anêbê, înan ser o xebatê cîdî û şumûldarî nêrê kerdene ma do nêzanê ke xezîneya ma ya kilaman ra çiqas neqlê kulturê tirkî bîyo. Coka yewna mesulîyet yan zî baro ke keweno milê jenerasyonanê ma yê neweyan zî no yo.
CÊRNOTÎ
(1) https://openaccess.hacettepe.edu.tr/xmlui/handle/11655/27209
(2) https://dergipark.org.tr/tr/pub/smead/issue/75617/1242608
(3) https://www.cafrande.org/muzik-ve-kulturel-kokler-baglaminda-dersim-muzigi-mikail-aslan/
(4) Antolojiya Dengbêjan 1, Dengbêj Reso, Ömer Güneş / Îbrahim Şahin, Nûbihar, Çapa sêyem, Istanbul 2022, r.56-59
(5)http://www.turkishmusicportal.org/tr/turk-muzigi-turleri/turk-halk-muzigi-derlemeler
Arêkerdişê Dêrsimî yê 1944î ra Çend Kilamê Bînî