Ozlem Guntaş
Welatê ma de cayê hûnermendan, şaîran cayê xo wertê şarî de zaf ca yo de berz û giran de ro. Çi ke edebîyatê ma yo nûştekî çîn o. Ziwanê ma, kulturê ma kilaman ra deyîran ra amo na roce. Labelê ez na nûste de tenê kalê kemaşîya ma kena. Hûnermendê ma rind ê, wêş ê.,La mi rê wîna yeno ke zaferî jî ziwanî ser o zaf xorîn û xasas nêvindenê. Mîsal; programan de ûsb. vecînê , saxneyan ûsb. virende tirkî sifte kenê derdanê xo vanê, belka jû çekû Kirmanckî. Dima ra lawukû kî Kirmancîkî vanê. Medya de jî pelganê xo de jî hênî. Çîyê ke ziwanê ma vato qatî eyî tirkî jî çarnenê û areze kenê. Yewî ke rexne kerd jî vanê ‘’ Şar pêro zonê ma nêzano, fehm nêkeno. Gereke ma areze bikerîme, hem jî zonê ma ra her qese nêbeno.’
Ez jî pers kena îtya ra. Nîyê ke ziwanê ma Dimilkî ke fam nêkenê, ziwanê ma ke ziwanê felsefe û sîyasetî nîyo eke hênî yo deyîran, kilaman jî zonê xo de Kirmancîkî nêvajîme. Îyê ke fam nêkenê xora kilaman jî fehm nêkenê. Ziwanê ma teyna ziwanê deyîr û lawukan o? Yanî ma mecbûrîme sarî re jî xo re zî, her çekûyê xo tirkî areze bikerîme? Hokmat zî tirk zî vanê ‘zonê sima towa yî re nêbeno, ziwanê siyaset û felsefeyî nîyo, kes nêzano, fam nêkeno.’Eke hênî yo ferqê ma û nînan çîno. Dêma Ma rê zî ziwanê ma teyna yê kilaman û deyîran o. Xo rê xo xecelneme. Ma ke zonê xo re qedir qiymet nêda , şar ça bido ke? Towa ziwanê ma ziwanê pî û kalîkê şarî yo? Nê, yê ma yo... Mordem ke ju ziwan de, zonê xo de musîkî senat keno, ganî vatîşê xo qesekerdîşê xo nûştîşê xo jî o ziwan de bo. Ziwanê bînî rê honde meyîlê xo nêbo. Her ca de zonê xo qeseyî bikero. Îyê bînî zanê nêzanê xo rê honde derd nêkero yane.
Problem û kemaşîya bîne ya ke ez hûnermendan de vînena jû ye zî:, Kilamanê, deyîranê ke vanê înan ser o nêxebetînê. Yew hûnermend vano, hêşînê pê, cenê wanenê. La qe qisawate nêkenê ke na kamî vata, qese û qeyde yê kamî yo, kamî ser o vata, yanî heqata xo çik a? Yanî qe nêgerayenê. Cenê wanenê, vanê namê ma vecîyo beso. Xora tayê zî zanenê la nênûşenê, ya kî anonim(gelerî) vanê vêrênê ra. Şar kî vano dêma yê nînan a . Tayê hunermendî zî orjînalîte yê lawûkan vurnenê, di hîre qesan jî nanê pi ra, vanê yê ma wa. Nî meseleyî jî qe etîg nîyê. Ganî hûnermendan yew(jû) lawûkê ke wende rind bicîgerayo, bixebetîyo, destur bigero ke haqe şêro hûrêndî.
Ez jî îtya qalê na lawukan ra jû ya de zaf namdare kena.’’ Ax Fadîkê’’ Na deyîre hema hema, se ra newayî de(1990) miletî hesna û bîya namdar. Qese û Qeydê yê na esere Dersim Pilomorîye dewa Aşkîrege ra Ahmed Sarigulî virasto. Xêle eserê xo estê. Aşik Sarigulî ‘’ Ax Fadikê ‘’ jî Pulir de jû veyve de vata û hênî axme, vila bîya şîya. Bîya hît. Hama hama hûnermendan pêroyîne vata. Tayîne kî qesê neweyî nê pa kerda ‘’ Oy Fadîkê’’ La kêşî ne namê Aşiq Sarigulî vato, ne jî ci ra destur gûrewto. Eslê hîkaye yê Fadike jî keşî nêzano. Kes nêgera yo. Hîkaye zaf trajik o. Çênêyê ke domanîye de, rew zewecnenê, ayne wext de heqatê înana jî. Çi ke Aşiq Sarigul jî yew kêneka domane de zewecîno, heqata xû ya. La zobîna çênekan jî rew zewecnenê. . Coka zaf tesîr de maneno û na lawûke viraceno.
Xora sima jî zanê hetanî na serdem zî, çax jî hona zaf cayan de, îlam Rojhelato Mîyanîn de ( Asya, Afrîka) kênayî hona ke doman ê zora zewecnenê. Na jî zaf meselaye de trajik a. Xora pergalo nêrî, zîhnîyeto nêrî dîna ser o hukum rameno nêremeno, teduştîye qedîya nêqedîya cînîyan ser o her het ra zulum peyda bîyo. Zulumanê en girsan ra yew zî domanênî de zewec o.
Ez jî îtya de şaxsê ‘’ Fadikê’’ de heqata Fadikê de Çênêkê ke domanîye de zewecnê heqata înan û bêkeşîya înan bîyarîne ziwan. Hem jî ‘’ Ax Fadikê’’ ke kamî viraşta, qeyî viraşta ayê bîyarîne verê çiman.
HEQATA FADIKE
Hemed dewe de yew çêneke ra has keno.Namê çêneke Sûltane bena. Roce dewe ra jû genc Sûltane remneno. Hemed zaf hêrs kûyno, qarîno. Sono ke waştîya xo biramno, bîyaro. La pîyê xo kuno ver, nêverdano. Vano ‘’ Ayb o, ma mordemîme.’ Hemed jî texelîno a dawa ra.
Texelîno, la hêrsê xo nêvêreno ra. Sono çêneka de 13 serrîye wazeno û nîsan keno. Çêneka fiqarîye hîna 13 serrî ya. Hemed 20 serî yo. Vano son eskerîye ken yen. Hîre 3 serrî ra tepîya Fadikê de zewecîno. Aşiq Hemed her waxt çutur ke şono der û beran ra dewan ra , sûkan ra fetelîno, anca tembûrê xo ceno sono fetelîno. Veyveyan de lawûk û deyîranê xo vano. Pîyê Hemedî ke merdo apê xo Îsmaîl înan rê wayîr vecîyo. Coka apê xo zor keno ke bizewecîyo û leyê înan de bimano.
Hemed sono Estemol. Ci rê xebere rûşnenê, vanê ‘’ sunetê birayanê to esto. Rew vecîye bê. Yeno dewe ke çi bêro, qayît keno ke Mazra ra hetê Askîrege ser veyveçî sonê. Maya xora pers keno. Moyê vana ‘ şîyê amika to anê.’ Di satî vêreno ra , veyveçî yenê dewe. Hemed nîyadano ke dawûl zûrne yî cinenê, veyvike kî astorî sere wa, misayibê xo jî ostorî onceno. Xora nî sonê ke veyvike( Fadîma) bîyarê Fadike remena, sona xo dana we, la zora anê kenê veyvike.
Pêynîye de veyve kenê. Hemedî zewecnenê, domananê birayî kî sunet kenê. Fadike kerda veyvike la hona doman a. Boyûna sona teber ra domanan de kaykena. Zewec, mewec, eşq nêzana. Her wext remena şona çê pîyê xo. Hemed her rayê sono ano, la a nêvindena, anca remena. Nafa zî Hemed vano ez en rind berîne Estemol. Belka vindena. Bar keno sonê Estemol. Serran ra têpîya anca a dewe ra jû Çênek a domane de bîne kenê veyvike. Namê Aye jî Fadîma wa. Acîya Hemedî ayê rê zî zaf yena. Xem o giran kûyno zere. Vano’ ‘ Mi ke arde yê mi zî domane bîye . EndÎ tembur ceno destê xo ‘’ Ax Fadike’’ vano û veyveyan de fetelîno. Rocê Ovacixe de veyveyê de vano. Na kilame endî her ca de vajina sona.
AX FADÎKÊ
Çarsefe eşta sere
Werte de belî nêbena
Mi şêr kerd ke hawa
Hûrdî hûrdî berbena
Ax Fadîkê Fadîkê
Newe bîya veyvîkê
Waştîyê xo dust ra nîyo
Gûneka na çêneke
Zewez çiko nêzanena
Domanan de kaykena
Ti ke çîye vana
Nîsena rû berbena
Nêzanen ça berbena
Ez vajî zerrî ya xo çîna
Gûna nayê ver mekûyê
Rocê ma ra pers bena
Sonde hewnê xo nîno
Vana mowa mi bêro
Maya xo ke amê
Ez çêna xo teyî beno
Vaze Hemedê mi vacê
Nêqedînê derde mi
Serê xo bijêrî şêrî
Nêverdano pîyê mi
Qese û Qeyde: Ahmed Sarigul
Çime: Qezeteya Dersimî