Mehmed Olmez
1. Vengê Zazakî
1.1 Vokalî:
Zazakî de 8 vengê vokalî est ê:
a - Rast, pey, akerde, qalind, derg
e - Rast, ver, nêmakerde, barî, kilm
ê - Rast, ver, nêmakerde, barî, derg
i - Rast, mîyan, padaye, barî, kilm
î - Rast, ver, padaye, barî, derg
o - Gilor, pey, nêmakerde, qalind, derg
u - Gilor, mîyan, padaye, barî, kilm
û - Gilor, pey, padaye, qalind, derg
Na liste de her vokal seba taybetmendîyanê xo îzeh bîyo. Mesela, vengê /a/ "Rast, pey, akerde, qalind, derg" o. Nê taybetmendî ma rê vanê ke no veng senî virazyeno:
- "Rast" yeno a mana ke lewî nêyenê pêser.
- "Pey" yeno a mana ke ziwan peyê fekî de yo.
- "Akerde" yeno a mana ke fek zaf akerde yo.
- "Qalind" yeno a mana ke veng zaf qalind o.
- "Derg" yeno a mana ke no veng derg vajîyeno.
Her vokal nê şeklî de eşkeno bêro şinasnayene.
Nimûneyî:
a: adir, asan, awe, azad
e: erd, eşkera, ez, ewro
ê: êr, êgit, êleg, êre
i: imsar, isparta, irak, ilgaz
î: îsot, însan, îrade, îzîme
o: oda, ocax, ordî, orte
u: uca, umre, ûsul, uskura
û: ûsiv, û, ûsar, ûmay
1.2 Konsonantî:
Zazakî de 23 vengê konsonantî est ê:
Her konsonantî zî goreyê taybetmendîyanê xo yê vengî yenê dabeşkerdene. Sey nimûne;
“B” – Di lewkî, teqaye, lerzok
Nê konsonantî zî goreyê taybetmendîyanê xo îzeh benê. Mesela, vengê /b/ " Di lewkî, teqaye, lerzok " yo. Nê taybetmendî ma rê vanê ke no veng senî virazyeno:
- "Di lewkî " yeno a mana ke nê vengî de her di lewê resenê pê û wina virazîyeno.
- "Teqaye " yeno a mana ke nê vengî de teqayîşêkî ra dima yeno meydan.
- "Lerzok " yeno a mana ke nê vengî têlê vengî lerzneno.
Her konsonant nê şekilî de eşkeno bêro şinasnayene.
Nimûneyî:
b: bira, ban, bêçare, bover
c: ca, ciwanî, cor, cuye
ç: çim, çar, çetin, çewres
d: dest , derg, didan, dorme
f: fek, firk, firaq, fitar
g: ga, giran, golik, gule
h: hewa, hêdî, hewn, huner
j: jehr, jêhat, jan, japonya
k: kar, keye, kor, kilawe
l: laj, lew, lojine, lutik
m: ma, merdim, mîyane, mûye
n: nan, nerm, nînan, nuşte
p: par, panc, pîl, pûç
q: qale, qeçek, qij, quling
r: rayîr, rehet, rind, roj
s: se, sere, sinife, sûr
ş: şar, şeş, şima, şûr
t: tar, tene, tîj, ti
v: va, veng, vîr, verg
w: wa, weş, wina, wisar
x: xele, xeyal, xizir, xoz
y: yew, yewendes, yîn, yûnan
z: zaf, zengîn, zîç, zur
2. Heceyê Zazakî:
Zazakî de hîrê tîp heceyî est ê:
a) Heceyê akerdeyî (CV): (C:konsonant, V:vokal)
Nê heceyî yew konsonant û yew vokal ra virazîyenê.
Nimûneyî: ma, şo, di, ti, bi, to
b) Heceyê girewteyî (CVC):
Nê heceyî yew konsonant, yew vokal û reyna yew konsonantî ra virazîyenê.
Nimûneyî: nan, ser, rûn, ber, çim, hît
c) Heceyê kompleksî (CVCC, VCC, ûsn):
Nê heceyî yew ra zêde konsonant û yew vokalî ra virazîyenê.
Nimûneyî: dest, berd, ard, eşt, erd, vîst
Zazakî de zafane heceyê girewteyî û kompleksî est ê. No xususîyet Zazakî ziwananê bînan ra cîya keno.
3. Vurîyayîşê/Bedilîyayîşê vengan:
Zazakî de tayê vurîyayîşê vengan yenê meydan:
a) Diftongizasyon:
Nê vurîyayîşî de yew veng beno di vengî. No vurîyayîş zafane Çewlig de yeno meydan.
Nimûneyî:
o > we (cor > cuer, goz > guez, kor > kuer, golik > guelik)
e > ye (ez > yez, emşo > yemşo)
b) Monoftongizasyon:
Nê vurîyayîşî de di vengî benê yew veng.
Nimûneyî:
(keyf > kêf, deyir > dêr, yem > êm, endî > êdî, yere > êre, ziwan >zon, şiwane > şone)
c) Barîbîyîş: /a/, /ê/, /o/ >>> /e/, /i/, /æ/
Nê vurîyayîşî de vengê qalindî benê vengê barî.
Nimûneyî:
(dat >det, tifang > tifing, paştî > piştî)
(orte > werte, ordege > werdege)
hæelaw, ʻærd, xæber, mæqʻsed, ʻtæyr, ælî, ʻtærz, æsl, æzl
d) Qalindbîyîş:
Nê vurîyayîşî de vengê barî benê vengê qalindî.
Nimûneyî:
(embaz > ambaz, çend > çand, hend > hand, selam > silûm)
(hende > honde, qebul >qowil, kewçike >ko(w)çik)
(embaz > ûmbaz, werzeno > wurzeno, )
e) Gilorbîyîş:
Nê vurîyayîşî de vengê rastî benê vengê gilorî.
Nimûneyî:
(vewre > vore, wesar > wûsar, kewt > kot, merdim > mordem, hende > honde)
(ziwan > zuwan, dinya > dunya, belxur > bulxur, badî > bado, şinê > şonê)
g) Metatez:
Nê vurîyayîşî de vengî cayê xo vurînenê.
Nimûneyî:
hende > ehend, emşo >eşmo, doxrî > dorxî, emsar >ismar
h) fekkîbîyîş:
Nê vurîyayîşî de vengê peyê (geniz) benê vengê fekkî.
Nimûneyî:
m > n (embaz > enbaz, zimistan > zinistan, embrîyan > enbrîyan)
i) lewkîbîyîş:
Nê vurîyayîşî de vengê nêlewkî benê vengê lewkî.
Nimûneyî:
(wesar > wusar, embaz > umbaz, dişmen > dûşmûn)
j) Lerzokbîyîş:
/f/>/v/, /f/>/w/, /k/>/ç/, /k/>/g/, /p/>/b/, /p/>/f/, /t/>/ç/, /s/>/z/, /ş/>/ç/, /c/>/d/, /d/>/z/
Nê vurîyayîşî de vengê nêlerzokî benê vengê lerzokî.
Nimûneyî:
(Zaf > zav, kêneke >çêneke, eke > eg, pare > bar, heps > hefs)
k) Nêlezrokbîyîş:
Nê vurîyayîşî de vengê lerzokî benê vengê nêlerzokî.
Nimûneyî:
(îbrahîm >îvrahîm, bi > vi, heb > hew, teber > tewer/tever, lac > laj> laz)
4. Ferqê Fekan:
Nê vurîyayîşê vengan zafane fekê cîya-cîyayan de yenê meydan. Her fek tayê xususîyetê xo est ê:
Fekê Çewligî:
- Tîya de diftongizasyon zaf yeno meydan. Mesela /o/ zafane beno /we/ yan zî /ue/.
Nimûneyî: cor > cuer, goz > guez, kor > kuer
- Semî-vokalî zaf ê. Mesela /i/ zafane beno /y/.
Nimûneyî: deyîr > dyîr, bêrî > byêrî
Vurîyayîşê - /h/ > /w/ est o.
Nimûneyî: hurdî > wurdî, huşk > wuşk, huye < wîye
Fekê Dêrsimî:
- No fek, vengê /ê/yî zaf şuxulneno. Mesela /a/ zafane beno /ê/.
Nimûneyî: nan > nên, ban > bên
Vurîyayîşê - /k/ > /ç/ est o.
Nimûneyî: keye > çeye, kêna > çêna, keyf > çêf
Vurîyayîşê - /ş/ > /s/ est o.
Nimûneyî: şima > sima, şeş > ses
Fekê Sêwregi:
- No fek, tayê vengê Erebkî şuxulneno ke fekanê bînan de çin ê. Mesela /ع/ û /ح/.
Nimûneyî: 'erd, he'yat
- Qalindîye zêde ya.
Nimûneyî: embazan > ambazan, çend > çand, hende > handi
- Vengê /h/ yî kêmî yo.
Nimûneyî: hamnan>amnan, hênî>ênî, alişke, amori, winî, wîye
5. Sistemê vokalan:
Zazakî de vokalî goreyê nê krîteran yewbînan ra cîya benê:
a) Goreyê akerde û padayîşê feki:
- Akerde: /a/, /e/, /o/
- Padeye: /i/, /î/, /u/, /û/
b) Goreyê cayê ziwanî:
- Vernî: /e/, /ê/, /i/, /î/
- Mîyan: /i/, /u/
- Pey: /a/, /o/, /û/
c) Goreyê şeklê lewan:
- Rast: /a/, /e/, /ê/, /i/, /î/
- Gilover: /o/, /u/, /û/
6. Sewbîna vurîyayîşê vengan:
Zazakî de nê vurîyayîşê vengan zî benê:
a) Zêdebîyayîşê vengan:
Nê vurîyayîşî de yew veng zêde beno.
Nimûneyî:
êre > yêre (ikindi)
îsot > hîsot (biber)
ewro > hewro (bugün)
asin > yasin (demir)
oyn > woyn (oyun)
b) Kêmîbîyayîşê vengan:
Nê vurîyayîşî de yew veng kêmî beno.
Nimûneyî:
teber > ter (dışarı)
çitur > çtur (nasıl)
hewt > hêt (yedi)
şeştî > şêşt (altmış)
dest > des (el)
ez > e (ben)
c) Cavurîyayîşê vengan:
Nê vurîyayîşî de vengî cayê xo vurînenê.
Nimûneyî:
lewre > lerwe (dudak)
çorşme > çoşrme (çeşme)
çilkî > çiklî (çisenti)
emşo > eşmo (bu gece)
imsar > ismar (bu yıl)
d) Assîmîlasyon:
Nê prosesî de yew veng, xo vengê bînî ra nêzdî keno.
Nimûneyî:
hurdî > hurr (ufak)
çend > çenn (kaç)
veng > venn (ses)
qand > qann (için)
rind > rinn (güzel)
bêveng > bêvenn (sessiz)
derg > derr (derg)
şeng > şenn (güzel)
e) Dissîmîlasyon:
No prosesî de di vengê zey pê, xo yewbînan ra dûrî kenê.
Nimûneyî:
bibi > bîbi (oldu)
pipirik > pîpirik (kelebek)
qilqil > qîlqil (fokurtu)
çirçir > çîrçir (cırcır böceği)
mimiş > mîmiş (meme)
qirqir > qîrqir (kahkaha)
8. Aksan û Derb:
Zazakî de aksan û derb zaf muhîm ê. Zafane peynîya çekuyan de yenê:
Nimûneyî:
koDIK (çocuk)
vaTE (söz)
werDEne (yemek)
çeNE (çene)
roŞAN (bayram)
Labelê tayê çekuyan de aksan vernî de yo:
Nimûneyî:
ÇIla (lamba)
BIra (kardeş)
VIle (çiçek)
GOze (ceviz)
DEwe (köy)
Aksan û derb cîya-cîya manayan zî danê çekuyan:
Nimûneyî:
veyVE (düğün) VEYve (gelin)
guLE (gülle) GUle (gül)
roJE (oruç) ROje (gün)
9. Fonetîkê Zazakî de Taybetmendîyê Bînî:
a) Zazakî de vokalê dergî û kilmî est ê:
Derg: /a/, /ê/, /î/, /û/, /o/
Kilm: /e/, /i/, /u/
b) Zazakî de konsonantê aspirate û nêaspirate est ê:
Aspirate: /p/, /t/, /k/, /ç/ (bihelm)
Nêaspirate: /b/, /d/, /g/, /c/ (bêhelm)
c) Zazakî de tayê konsonantî (mesela /q/, /x/) ke ziwananê bînan de çin ê, est ê.
d) Zazakî de semi-vokalî (/w/, /y/) zaf muhîm ê û zaf şuxulîyenê.
e) Zazakî de dîftongî zaf ê, bitaybetî Çewlîg de: /we/, /ye/, /ue/, /ua/, /ie/, /ia/, /xw/
f) Zazakî de hece zafane pê konsonantêkî dest pêkeno û konsonantêkî reyde qedîyeno (CVC).
g) Zazakî de tayê vengî (mesela /h/, /y/, /w/) zaf rehet kewenê û vejîyenê meydan.
10. Fekê Cîya-cîyayan de Ferqê Fonolojîkî:
Fekê cîya-cîyayan de ferqê fonolojîkî est ê. Nê ferqî zafane nê şeklan de yenê meydan:
a) Vokalan de ferqî:
Çewlîg: /o/ > /we/ (cor > cuer)
Dêrsim: /a/ > /ê/ (ban > bên)
Sêwregi: /e/ > /a/ (embaz > ambaz)
b) Konsonantan de ferqî:
Çewlîg: /h/ > /w/ (hurdî > wurdî)
Dêrsim: /k/ > /ç/ (keye > çeye)
Sêwregi: /q/ zaf şuxulîyeno (pişkul > pişqul)
d) Diftongî de ferqî:
Çewlîg: Zaf diftong (/we/, /ye/, /ue/, /ua/)
Dêrsim: Tay diftong
Sêwregi: Zaf tay diftong
11- Tay xususîyetê bînî:
a) /x/ /ğ/: Nê di vengî zafane yewbînî ra cîya nêbenê.
Nimûneyî: axa/ağa, oxir/oğir
b) /h/ û /'/: Nê di vengî zafane yewbînî ra cîya nêbenê.
Nimûneyî: hal/'al, herd/'erd
12. Allofonê Zazakî:
Tayê fonemî est ê ke goreyê cayê xo vurîyenê. Nê vurîyayîşî ra vanê "allofon":
Nimûneyî:
keya>çeya, kêna>çêna, makîna>maçîna, kîp>çîp, koşe>goşe, kezeba>qeseba, pişkile>pişqule
13. Prosodî:
Zazakî de prosodî muhîm o. Prosodî, vengê ziwanî de aheng, xorînî û aksan o. Zazakî de nê xususîyetî est ê:
a) Ahengê vokalan: Zazakî de vokalî zafane goreyê çekuyan vurîyenê.
Nimûneyî: bira, çêna, domanî
b) Xorînîya vokalan: Zazakî de vokalî derg û kilm ê.
Nimûneyî: nan (derg), nan (kilm)
c) Aksan: Zazakî de aksan zafane heceyê peyênî ser o yo.
Nimûneyî: ki'tab, em'baz
14. Fonotaktîk:
Fonotaktîk, ziwanî de rayîrê kombîyayîşê vengan o. Zazakî de nê xususîyetî est ê:
a) Zazakî de di vokalî têdima nêyenê.
b) Zazakî de di konsonantî eşkenê têdima bêrê.
c) Zazakî de çekuyî zafane bi konsonantêkî qedîyenê.
15. Frekansê Vengan:
Zazakî de tayê vengî zêde şuxulîyenê, tayê vengî zî tay şuxulîyenê:
Zêdeşuxulîyayîşî ra ver bi tayşuxulîyayîşî:
a, e, î, r, n, m, l, d, k, b, s, w, y, t, ş, z, o, p, g, û, c, h, f, x, ç, j, q, u, i, ê, v
No sîstem, Zazakî de vengê bingeyînan nîşan dano.
Nê heme xususîyetî pîya, sistemê fonolojîkê Zazakî virazenê û Zazakî ziwananê bînan ra cîya kenê. Her fek xo rê tayê taybetmendîyan ano meydan û no hal zî zenginîya Zazakî nîşan dano.
Çime:
- Fonolojîya Zazakî / Ahmet Kirkan