FIRAT ŞÎN
Ziwananê dinya de, standardîzasyon xebatêka muhîm a. Ziwan eke bibo standardîze, nuşteyê ey hîna asan benê, wendeyî hîna rehet fehmkenê û wendiş û nuştiş aver şino. Ziwanê zazakî zî wina yo û serra 1996î de, Grûba Xebate ya Vateyî bi no armancî ame ronayene. Na grûbe, xebatanê standardîzasyonê zazakî de rolêko muhîm kay kena û heta nika xizmetê zaf muhîmî kerdê.
Ronayîş û Tarîxçe
Grûba Xebate ya Vateyî serra 1996î de hetê çend roşnvîran, nuştoxan û ziwanşinasan ra amey ronayene. Nê kesan dî ke zazakî de problem esto, aver nêşina: Her kes goreyê mıntıqaya xo, goreyê xo nuseno û wendeyî zehmetî ancenê. Meselaya standardîzasyonî ser o vindertişî rê verê verkan grûbêk lazim bi. Endam û ronayoxê grûbe mîyan de kesê ke ziwanî ra fehm kenê estbî.
Grûbe verê verkan tena nameyê "Grûba Vateyî" bi, la dima bi nameyê "Grûba Xebate ya Vateyî". Na grûbe, verê verkan çend kompîyayîşî Swêd de kerdî, dima Almanya de, Tirkîya de û şaristananê bînan de zî kombîyayîşê xo kerdî. Heta nika (2025) zêdeyê 38 rey kombîyayîşê grûbe ameyê virastene.
Xebatî û metodolojî
Grûba Xebate ya Vateyî metodolojîyêka akademîk û sistematîk kar ana. Endamê grûbe bi hawayêko periyodîk kom benê û mewzûanê cîya-cîyayan ser o nîqaş kenê. Nê mewzûan ra çend hebî:
1. Standardîzekedişê Çekuyan Grûbe verenê her çî de fekê cîya-cîyayanê zazakî ra çekuyan arê dana û kena muqayese. Dima nînan ra yew şeklo standard weçînena û ey pêşnîyaz kena.
2. Viraştişê termînolojîyan: Termê neweyî ke zazakî de çin ê, înan viraştene û musnaynê endamanê komelî. Nê termî, bi taybetî teknolojî, tib û baxçeyanê zanistî yê bînan de muhîm ê.
3. Rastnuştişî tespît kerdene: Grûbe ser o xebitîyena ke rastnuştişê zazakî estandardî bibo. No, zehmetîyêka girde ya, çimkî zazakî de yew metod çin o û her kes goreyê xo rastnuştişî darenê we.
4. Fekanê zazakî analîz kerdene: Zazakî tede fekê cîya-cîyayî estê (Çewlîg, Dêrsim, Sêwregi, Pali, ûsn.) û Grûba Xebate ya Vateyî nê fekan ser o vindena. Înan mîyan de ortaxî û ferqî tesbît kena ke çekuya ke weçînîyena, xeylê kesan rê bimana.
5. Gramerê standardî hazir kerdene: Grûbe qaydeyanê gramerî yê temelînan yê zazakî ser o xebitîyena. Serra 2012î de, grubî kitabê "Rastnuştişê Kırmanckî (Zazakî)" kerd weşan û tey qaydeyanê gramerî zî tede dayî.
Weşanî û Eserî
Grûba Xebate ya Vateyî heta ewro (2025) xeylê weşanî dayê û esere virastê. Nînan ra çend nimûneyî:
1. Ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî: Nê ferhengî de, çekuyê ke ameye standardîze kerdene estê û seba çekuyanê ke merdimî problemî ancenê çareserîyêk dîyeno. Heta nika panc ferhengî ameyê çapkerdene (2001, 2003, 2005, 2009 û 2019). Serba her ferhengî, endaman ameyê pê het û çekuyê neweyî ser o xebitîyayê.
2. Kovara Vateyî: Na kovare serra 1997î ra heta 2014î vejîya. Bi hawayêko periyodîk vejîyêne û tede nuşteyê edebî, tarîxî û kulturî estbî. Kovare, hem Swedî hem zî Tirkîya de ame weşanayene û sewbîna zî tede çekuyanê standardan ame şuxulnayene.
3. Kitabê rastnuştişî: Grûbî serra 2012î de kitabê "Rastnuştişê Kırmanckî (Zazakî)" weşana. No kitab de qaydeyê rastnuştişî, xusûsîyetê gramerî û çekuyanê standardî estê. No, kitabêko zaf muhîm o, û wendoxî û nuştoxî ey rê zaf ehemîyet danê.
4. Kitabê standardîzasyonî: Serra 2005î de grûbî kitabê "Standardîzasyonê Kırmanckî-I ve Kırmanckî-II" weşanê. Kitab de mewzûanê standardîzasyonî û fekanê zazakî ser o malumatî estê. Kitab hem zazakî hem zî tirkî ameyo nuştene.
Tesîr û Xizmetî
Grûba Xebate ya Vateyî, ziwanê zazakî û standardîzasyonê ey de rolêko muhîm kay keno. Standardîzasyonê zazakî maneno ke no ziwan hîna aver şêro, kamîya zazayan zî hîna bihêz bo. Grûbî, bi xebatanê xo, dayo nîşandayene ke ziwananê bînan sey zazakî zî şênê xebatê standardîzasyonî weş kerdene. Na xebate, bi taybetî seba ke ziwan qefilîyayîşî ra bêro xelesnayene zî muhîm a.
Tesîrê grûbe, bi taybetî tayê saheyan de:
1. Nuştoxî û Roşnvîrî: Nuştoxî û roşnvîrê ke zazakî nusenê, xeylê înan xebatanê Grûba Xebate ya Vateyî şuxulnenê. Nê nuştoxî, verê ke xebatê standardîzasyonî bibo, her kes goreyê xo nuştêne û kes nêzanêne kamcîn raşt o. Nika, grûbe yew standardî pêşnîyaz kena û xeylê kesî ey şuxulnenê.
2. Wendegehî: Saziyanê perwerdeyî, bi taybetî wendegehê berzan de ke zazakî ders dîyeno, standardê Grûba Xebate ya Vateyî şuxulîyeno. Mesela, Unîversîteyanê Artuklî û Dîcle de de standardê Grûba Xebate ya Vateyî esas yeno girewtene.
3. Perwerde: Kitabanê zazakî yê perwerdeyî de, standardê Grûba Xebate ya Vateyî zafane yeno şuxulnayene. No, hîna zaf şaristananê sey Dêrsim û Çewlîg de yo.
4. Weşanxaneyî: Weşanxaneyî ke kitabanê zazakî weşanenê, zafane standardê Grûba Xebate ya Vateyî şuxulnenê. No, beno ke weşanxaneyan û nuştoxan mîyan de kurdkulî bibê zaf tay.
Problemî û Rexneyî
Her çiqas ke xebatê Grûba Xebate ya Vateyî zaf muhîm ê zî, tayê rexneyî yenê kerdene. Nê rexneyan ra çend hebî:
1. Zêdeyê endam Dêrsimij yê: Rexneyê ke yenê kerdene yew zî no yo ke zêdeyê endamanê grûbe mintiqaya Dêrsimî ra yê. Coka zafane çekuyê ke weçînîyenê dêrsimkî yê, fekê bînî tîya de hîna tay yenê temsîlkerdene.
2. Mintiqayê bînî tay ê: Mintiqayê sey Çewlîg û Sêwregi hîna tay temsîl benê. No maneno ke standardê fekê nê mintiqayan tay mendo.
3. Mesela Kirdkî ya: Endamanê Grûba Xebate ya Vateyî nameyê ziwanê zazakî "kirdkî" yan zî "kirmanckî" vanê, û "zazakî" nêvanê. La zaf nuştoxî û sazî hîna "zazakî" şuxulnenê. No bîyo problemêk û hîna zî dewam keno.
4. Mesela Kurdîtî ya: Xeylê endamê Grûba Xebate ya Vateyî vanê ke zazakî kurdkî ya, yanî yew lehçeya kurdkî ya. La tayê nuştoxî û cigêroxî vanê ke zazakî xoserbîyaye yo û dewrê kurdkî nîya. No zî problemêk o û nîqaş dewam kenê.
Standardîzasyonê ziwanî de, xebatê Grûba Xebate ya Vateyî zaf muhîm ê. Grûba Xebate ya Vateyî hîna xebatanê xo dewam kena. Her serre bi çend reyan kom bena û cîya-cîya bajaranê Tirkîya û Kurdistanî de kombîyayîşî kena. Xora nê seranê peyênan de xebata grûbe hîna zêde bîya û heme kombîyayîşî kulturxaneyan, otalan û cîya-cîya cayan de benê. Seba kesê ke zazakî musenê, nusenê, standardê Grûba Xebate ya Vateyî muhîm o û ke merdim nê standardî bişuxulno.
