Resul Yildirim
Verêverkan ez wazena ke eleqeyê ma kaş bikerî serê dîroka însanî. Hetê dîroka însanî ra ma biewnî na mesela ra ma hîna asan fehm kenê. Dîroka însanî temamî mîyanê xoza de û temamî mîyanê hezar zehmetan de vîyarta. Mesela seba ke daristan de însan bieşko yew neçîre bikişo hacê nêçîrvanîye viraşta kerra ra, dare ra, asin ra… yan zî mîyanê hêgayî de seba ke bieşko citêrîye bikero reyna xoza ra paşt girewta zengene, misase, darê û sey nînan çîyî viraştî.
Nê çîyê ke însanî kerra ra, dare ra, asin ra viraştî û cûya însanî kenê asan, pira vanê Teknolojî. Teknolojî her wextî de mîyanê rojaneyê însanî de bîyo la no demo peyên de edî yewna darix de yo. Însanan yew çaxo derg û dila de neçîrvanî û zîreet kerdo. Heta ke çaxê sanayî abeno û teknolojî yewna darix de yewna hal gêno. Makîna vejîyena karo ke hezar însanî nêeşkenê bi aşman bikerê yew makînaya bêrih û bêhîs hende lez kena ke însan verê na dîmene de heyret maneno. Heta na makînaya bêrih û bêgan nameyê xo daya yew demî ro; Dewrê senayî/dewrê makîna.
Makîna hem karê însanî kerd rehet hem zî karê însanî kerd zaf û têmîyanek. Fabrîqayê girdî virazîyayê û însanî heta feke bizorî debîyê fabrîkayan. Çimvêşanîya sermayedaran bi hezaran însanî kişte û bi hezaran însanî zî seqet verdaye.
Însanan seba ke teknolojî ra hîna zêde fayde vînê, waşto ke teknolojîyî aver berê. No teknolojî de zî elektrîk yew cayê ko zaf girîng girewto. Elektrîk hende cuya ma de bi elzem ke nê serranê peyînan de êdî bêelektîrîk ne yew gurexane mend ne keye ne zî taxe. Heme aletê verînî bîyê bielektrîk û cuyê însanî zî kewt yewna çaxe. Makîna wexto ke bî bielektrîk tîtikyayî, bîyê elektronîk, bîyê biaqil û makîna zî makîna ra vêjîyayî.
Aqil û makîna? Makînaya biaqil? Yew makîna senî bena biaqil?
Ma verê va teknolojî roja verênî ra heta ena game cuya însanî de bi labelê se serrî yo peyîn de teknolojî êdî sey verê sade nêmend. Wexto ke ma ameyê 1950i êdî teknolojî ra yewna tewir qale bîyêne. Heta 1950i makîna sade demir û çerxê ke makîna tadanê bî la 1950i ra pey teknolojî ra êdî sey yew hîşmend û zana qale bîyêne. Makîna û hişmendî, zanatî, aqil 1950i de meqaleya Zanîstê Komputer û krîptolog, Matematîker Allan Mathîson Turîng de vejîyayî vernîyê ma. Allan Turîng na maqaleya xo de qalê makîna û fikirnayîş keno heta nameyê maqaleyê ci zî "Makîneyî Eşkenê Bifikirê?" Allan Turîng maqaleya xo de serê makîna û fikirnayîş de vindeno û badê zî Testê Turîngî virazeno.
Badê nê maqaleyî 1956i de Marvîn Mînsky, John McCarthy, Claude Shannon û Nathan Rochester Amerîka de New Hampshîre de konferansê Dartmouthî virazenê û na konferans de reya verêne çekuya Artîfîcîal Întellîenge "jîrîya Viraşte" şixulnenê. Yew deme averberdişê jîrîya Viraşteyî çiman ra dur manena feqet 1980î ra heta ena roje mîyanê rojaneyê ma de sey yew ferdê keyeyî est a. Dewletan ra tepşi heta şîrketanê teknolojîyî heme kesan bala xo ant serê na beşe û herkesî goreyê lazimîya xo jîrîya viraşte aver arde. Jîrîya viraşte hema hema her beşê cuyê ma de ca girewto ekserîyet zî şîrketanê herbî no gure kerd binê destanê xo. Jîrîya viraşte seba Leşkerîye, seba tipî, seba derman viraştişî, seba protez viraştişî, analîz kerdişê ekonomîyî û hema zaf heb beşê ke ma nêeşkenê bimarnê de jîrîya viraşte aktîf yena şixulnayîşî.
Jîrîya viraşte bi qodanê software şixulîyena û nê qod zî heme yew reqem ra yenê meydan. Ma wexto ke yew herf nusenê ekran de herunda nê herfan de reqemî peynîde bi hesabê matematîkî şixulîyenê û ekranê komputer yan zî Telefonê ma de zî herfî yenê verê ma. Wexto ke ma yew jirîya viraşte ra persêk persenê jîrîya viraşte serê înternetî ra mîlyonan xeber, meqale, vîdeo, malûmat arêdana û goreyê înan ra yew cumleya mequl virazena û cewab dana. Nê jîrîya viraşteyan ra çend mînakî nê yê; Google Asîstan, Sîrî, Alexa… Însanan na zanayîya makîneyan serê robotan de reyna ra û newe ra dekerd rojaneyê ma. Însanan Robotî hende sey însanan viraştî ke ge ge merdim nêeşkeno cîya bikero pêra. Na seypêyîye û ser o zî zanayîya ke înternet ra arêdêyena serê robot de yenê pêser û no dem beno demê robotan. Însanan no deme de însanî verada û robotan de yew têkilîye viraşte. Heta na têkiliyê hende aver şîyê ke, roboto ke şîrketa Hanson Roboticsî viraşte û nameyê ci zî Sofya ya, 2017î de Erebîstanê Siûdî ra welatijîye girewte. Roportajî, qiseyî, fikrî û hema zaf hebî çîyî jîra viraşte de ameyê kerdiş û do bêrê kerdiş.
Nê demanê peyînan de ma şinawenê ke ajansî vanê jirîya viraşte biryarê xoserî girewtê û xoserî bêferman gure kenê. Na mesela zî mîyanê pisporanê teknolojîyî de zaf yena qiseykerdişî. Tayê pisporî vanê ke no mimkun o û makînayî zî sey yew însanî eşkenê bibê hîşmend, eşkenê biryaranê xo bidê tayê zî vanê no bêîmkan o û makînayî nêeşkenê yew biryar bigêrê û badê bîyarê ca. Ez vana ke software ke însanî erzenê jirîya viraşte de qodê "biryaranê xo girewtişe" est bo do robotî bieşkê sey yew însanî biryar bigêrê û bîyarê ca. Mesela software de softwarekar qod binuso û wina bêro wendişe no qod. "Merdimo ke destê ey de kardî esta û rîyê ey çiqirnaye, çimê ey surî, qîreno yeno serê to ey bikişe." No fikir biraştî gelek biaqilî yeno û seke wina zî beno. Feqet yewna mesela est a ke pisporî yan zî felsefekarî vanê ke ecêba makînayî dej kaşkenê hîsê înan est ê? Eke hîsê înan est ê û ma nêzane ma zilim nêkenê bi înan? Bi raştî ê ke ena mesela fikirîyenê nê zanê vajê se û reyna însanî benê qisim qisim. Tayê vanê no bêîmkan o tayê vanê no biîmkan o. Tîya de ez wazena yew cumleya Elî Çankirili yî pare bikerî o vano, " Komputere, yew koleya IQ aye zêde EQ aye kêm a ke fermananê wayîrê xo ana ca." Yanî hetê jirî ra zêde hetê hîsan ra kêm a. Ez zî vana ke biraştî robotî, komputerî û heme makînayî belkî biaqil hereket bikerê feqet hîs ena game bê îmkane yo. Belkî seserrî yê ke ma vera yenê sênî ke pîl debeno zerrîyê însanî, însan û makîna nîme nîme bikewê têmîyan o wext beno mimkun.
Peynî de ez wazena vajî ke jîrîya viraşte zafane ma rê bena ardimkar û ganî serê ardimkarîya aye de yewna armanca însanî çinê bo. Mesela yew merdimo ke qezayêk de linga xo yanzî destê xo vîndî kerda, yan zî dadî ra bîyayîşê xo ra bêdest û bêling, felç, kor, kere, lal û hema nêweşîye ke nînê maritiş rê çareyêk bi jîrîya viraşte ma eşkenê vînê. Yan zî derman viraştişî de ma eşkenê nêweşîya xirabe rê dermanêk vîne. Ma eşkenê ekonomîyê xo bi jîriya viraşte kontrol bikere. Yan zî verba dewletanê dagirkeran de welatê xo bipawe. Binê erdî de medenanê xo vînayîş û vetiş de jîrîya viraşte yew ardimkarêka sadiqa. Û hema hezar tewir faydeyê aye est ê ke merdim nêeşkeno bimarno. Heyf, la çi heyf ke dinya de roja verîne ra heta ena roje însanan teknolojîyî sirf serkewtişê serê însananê bînan şixulna û do wina bişixulnê. Her tim dewlemendan, sermayedaran, zerrîlîminan dest na nê qewetî ser û însanî xo ra giredayê, kerdê koleyê xo. Însan bi aqil û bi hîsanê xo însan o. Eke hîs û wijdan yew însanî de çinê bo û aqilê ci zî nêşixulîyo o xora makîna yo. Jirîya viraşte zî sey teknolojîyanê bînan reyna destê însananê xiraban de bo ê zî seba ke sênî hîna zêde însanan xo rê kenê kole û xizmetkar, nê teknolojîyî do bixebetnê.
17.01.2024
