Mehmet Olmez
3ê çeleyî 1556î de herêma Shhanxî ya Çînî de seba ke banê ucayî zaf xirab ameybî viraştene, erdlerzêkî de 830 hezar însanî merdî. Ê wextî ra heta ke teknolojîyê modernî yê înşaatî raver şîyî, ê wextî a dima banê ucayî bambû û daranê bînan ra virazîyayî.
Însanan dest pêkerd ke mîyanê banan de biciwîyê, a roje ra heta ewro hemverê xozayî de mucadele kenê. Xozayî rijna, însanan newe ra viraşt. Û seba ke hîna pêt bivirazê fikrê neweyî afirnayî.
Sey nimune, wexto ke Kilîseyê Ayasofyayî yê Îstanbûlî (nika bîya camî) virazîya. 20 serran ra dima, 557î de, erdlerzêkî de qubbeyê ci rijîya û kewt. Mîmarê ê wextî Isodîreyî goreyê şert û mercanê ê wextî metalê hîna sivikî xebitnayî, û teberê qubbeyî ra destekî dayî û bi no hewa reyna qubbeyêko hîna şenik viraşt. Ê wextî ra heta nika bi desan rey erdlerzê hîna girdî bîyî la Kilîseyê Ayasofyayî nêrijîya û zirarêk zî nêdî.
Metodê ewroyinî çend cîya bibê zî teknîkê xelisnayîşê Ayasofyayî ewro zî vîyartbar o.
Gelo ewro banê pêtî yê modernî senî virazênê û gere haya merdimî çiyî ra biba?
Erdlerz, senî erdî lerzneno?
Wexto ke erdlerzêk beno 2 tewir pêlê sîsmîkî vejênê meydan, pêlê awanî û yê rîverîye. 2 tewir pêlê awanîye est ê. Nê, pêlê Pyî û pêlê Syî.
Pêlê Pyî manenê pêlanê vengî. Nê pêlî wexto ke cayêkî ra bivîyarê, ê cayî hîra kenê û qirmiçnenê. Pêlê Syî zî manenê pêlanê awe. Nê zî ver bi cor û cêr hareket kenê. Verê, pêlê Pyî yenê û dima zî yê Syî. Tewr peynî zî pêlê rîverîye nê pêlan taqîb kenê û êyê ke banan rijnenê û cayo ke zaf hîra de vila benê, nê pêl ê.
Mîmar û muhendîsî wexto ke banêk-bînayêkî virazenê hesabê zaf çîyan kenê. Nînan ra yew hemverê hêzê antişê erdî (yer çekimi) de qewetê bîna yo û hesab hema hema her ca de eynî yo. La hesabê lerzîyayîşî yê hetê rast û çepî ra, nê hesabî de zaf faktorî est ê û zaf têmîyan o. Nê hesabî de sey, herra ke binê banî de ya, halê a mintiqa yê faalîyetê sîsmîkî ûsn. Çend faktorê bînî est ê û tesîrê xo zaf o.
Viraştişê bananê pêtan
Verê ke banêk bivirazîyo, faktoro tewr muhîm; o ban kamca de virazêno û serê kamcîn herre de virazêno. Herra xirabe ser o şima bano tewr pêt ê dinya zî bîyarê ronê, o ban erdlerzî de rijêno. Verê ke ban bivirazîyo muhendisî gere raporê sîsmîkî yê cayî kontrol bikerê. Nê raporî zî hetê jeolog û sîsmologan ra yenê hazirkerdene. Mîyanê nê raporan de, erdlerzê ke, a mintiqa de mîyanê 50 serran de beno ke bibê û şîdetê ê erdlerzan yeno nuştene. Zanyarî, goreyê erdlerzê mintiqa, awa binê erdî û hareketê sîsmîkî, nê raporan her serre newe ra hazir kenê.
Dima muhendîsî goreyê şert û mercanê a mintiqa dîzaynêk afirnenê. Sey nimune, eke uca cayêko rîskin bo, binayî sîmetrîk virazênê. Destûr çin o ke bînayî Şeklê T – Lyî de bêrê viraştene. Çunke nê tewir bînayî weş biasê zî wextê erdlerzî de hîna lez rijênê. Bananê sîmetrîkan de hêzê pêlan her cayê banî ra seyyewbînî vila benê û awanî hîna baş hemverê nê hêzê erdlerzî de lingan ser o vindena. Bînayanê şeklê T yan zî L’yan de no çî nêbeno û cayanê pagirêdayîşan ra yenê şikitine.
Zaf kêmî zî seba ke tesîrê lerzîyayîşî bêro şikitene, binê bînayan de rayî yan zî îzalatorê sîsmîkî yenê ronayene. Nê tewir teknîkî cayê ke herêma erdlerzî de nîyî, nêyenê xebitnayene.
Çira sebeb sîyasî yo?
Matematîkê raverşîyayîşê însanan asan o: Ma çîyêkî tecrube kenê, ê tecrubeyan ra melumatan gênê û goreyê ê malumatan têwgêrenê. Tecrubeyê xirabî musnenê ke ma vernî bigîrê, yê başî zî musnenê ke ma tekrar bikerê.
Tirkîya û Kurdistan, tena na seserre mîyan de xeylê erdlerzî dîyî bi des hezaran însanan dinyaya xo bedilnaye. Erdlerzê tewr giranî yê Tirkîya ra hema 25 serrî nêvîyartî û reyna bi des hezaran însanî bîyî qurbanê rantî.
-Ê însanî çira merdî?
+Seba ke keyeyê xo de bî û keyeyê ey ey ser o rijîya.
-Çira rijîya?
+Çunke pêt nêameybî viraştene.
-Seba çi pêt nêvirazîyaybî?
Na perse ra dima ma vera xo danê sîyasetî.
***
Aya ke bacê erdlerzî arê dana, efê îmarî vejena, telîmatnameyê erdlerzî vejena, mekanîzmayê nînan destê xo de tepîşena, na dewlet a û êyê ke na dewlete îdare kenê no hukmat o. Sebebê her keyeyo ke rijîyayo û her gano ke ruhê xo dayo, no huhmat bi xo yo.
