Edebiyata Kurdî De Muhîmîya Dîwana Melayî Cizîrî

Mıhemed Kurdî

10.09.2024 - 16:03 Yayınlanma

Mihemed Kurdî

Tarîxa edebyeta ma de, zaf şaîrê ma yê namdar û pîl est ê, mîyanê ê şaîran de yo tewr muhîm û yo tewr pîl Meleyê Cizirî yo. Melayê Cizîrî verên şaîrê Kurd o ke bi awayê edebiyata kilasîk a rojhilatî dîwanêko bi ziwanê kurdî nuşto, eno dîwan tarîxa edebiyata ma de esero tewr muhîm o ke bi ziwanê ma ameyo nuştiş o.

Dîwana Melayî Cizîrî edebiyata ma de verên dîwana ke bi awayêko mureteb (rêz kerde) ameyo nuştişî. Yan zî ma vajê dîwana Cizîrî edebiyata Kurdî de verên dîwana muretteb a kurdî yo ke reseyo roca ma ya ewroyîne. Edebiyata ma de verî Dîwana Melayî sewbîna eserêko wina serkewte çinî bo, eno çîyêko nimite nîyo, çîyêko eşkere yo.

Dîwana Cizîrî de 114 şiîrî est ê û zafanay înan xezel û qasîde yê. Zaf hetê Dîwane yê muhîmî est ê.

Hetê têdeyî de; Semedê ê fikr û vîr û manayê Melayê Cizîrî bi awayê xwu yê taybet rişto/mundayo, bêgûman merdim eşkeno bivajo dîwana ey daraxêko tewr berz yê şiîrê cihanî de yo. Enê çarçewa de hetê ziwanî û edebîyat ra seke şaheser yeno qebulkerdiş. Mela bi enê dîwana xwu ya erjaye hem mohra xwu tarîxa edebîyeta ma dayo û hem mîyanê şair û edîbanê tesewufa îslamî yê sey Ibn-i Faris, Hafizê Şîrazî û Fuzûlî cayê xwu ginê. Yanê Dîwan hem semedê edebiyata ma û heme zî semedê edebîyata cîhanî eserêko zaf muhîm a.

Hetê ziwanî ; Cigêrayox tarîxa edebiyata Kurdî heme wina bawer keno ke Melayê Cizîrî serdefterê heme şaîr û edebîn Kurd o û dîwana ey zî semedê edebîyata ma delîl û nîşana tewr başêr o. Coka Dîwan semedê kesê ke wazenê ziwanê Kurdî ser o cigêrayoxê bikê, çi hetê rêziwanê bi û çi zî hetê vurnayişê çekû û risteyan bê, çimêko bêqisûr o. Enê demên peynî de tayn babetê rêziwanî û gramerî ser o mîyanê kes û hetên Kurdî de minaqaşa virazya yo, yanê tay babetên rêziwanî de pêameyeko pêroyîn çin o. Beno ke Dîwana Cizîrî ê minaqaşeyan rê bibo verpirs. Aye semed ra ez bawer kena eke Pispor û ziwanzanê ma dîwana Cizîrî ser o bixebitê eşkenê tira îstîfade bikerê. Dewrê Melayê Cizîrî de heta roca ma yê ewroyîn bi dezan şair û edîbên Kurd Dîwana Melayî ser o xebat kerdî, çi bi rayîrê nesixkerdişê (kopîkerdiş) û vilakerdişê daneyan (îstatîk) bi û çi zî bi rayîrê çapkerdiş û cigêrayîşê dîwanî seba biney ziwanê xerîb. Aye semed ra zî demo verên de heta nika cayê ke Dîwana Melayî Cizîrî kitêbxaneya edebiyata Kurdî girewtî, sewbîna eserêko bîn nêgirewtî.

Meleyî Cizîrî edebiyata ma de ekola tesewûfî temsîl keno la tesewufa mela tesewufêke felsefî yo. Bêgûman tesîrê tesewufî ziwan û şiîrên Melayî ser o zaf est ê. Her çendê ke biney şiîrên Melayî de eşqa mecazî û est bê zî la Mela eşqa îlahî ser heme çîyan yan ser o vîneno.Dîwana Melayî de eşqa mecazî û senî beno eşqa îlahî bi awayêko zelal yeno diyîyayiş. Melayê Cizîrî şaîrêko mutesewif o. Mela şiîrên xwu de zafanay binê tesîrê Hafizê Şîrazî de mendo. Dîwana Melayî medreseyên Kurdistanî de zî ameyê wendiş, coka tesîrê Mela û dîwana ci şar, feqe û sofîyan ser o zaf est bî. Enê zî bîyo sedem ke edebiyata ma yê tesewufî bireso daraxêko berz.

Qandê ke Dîwana Melayî Cizîrî semedê edebîyata ma çimê tewr baş bo zî la derheqê Melayî de heme çî dîwane de çin o. Sey nimûne, ka Melayî key dest bi mûndayîşê şiîran kerdo, ka mamostayê ci yê şiîrê kam bi ? Ka zewicnaye bi an, nê ? Yanê bîyayişa Mela, cûye Mela û cûye ey yê şairî çimeyan de nêameyo dîyarkerdiş. La pisporê ke dîwana Melayê ser o cigêrayîş kerdê, vanê şaîrên Mela de fam benê ke Mela key maya xwu ra bîyo û key ciwîyayo. Yanê Mela şiîrên xwe de enê tarîxana diyar kerdo. Nameyê Melayê Cizîrî yî raştî Ehmed o, çimkî o bi xwu zî dîwana xwe de zaf cayan de nameyê xwu yê rastî nuşto. Cizîrî bi pêroyî şiîrên xwu de nameyê "Mela" bi kar ardo, tay şiîran de zî nameyê "Nîşan" bi kar ardo. Reyna şiîrên Cizîrî de bewlî beno ke o Cizîr ra yo.

Goreyê pisporan Mela 75 serreyî xwu de rehmet kerdo û tirba ey zî bine Medreseya Sûr de ya.

Şiîrê Melayî Cizîrî bi serran serreyê ke mîyanê şarî de yeno vatiş û goştaritiş. Roca ma ewroyîne de zaf deyîrbaz û şaîr, bi eşq û heskerdiş şiîrên Melayî Cizîrî wanenê û tira îstîfade kenê, eno erjayîya Mele û dîwana ci mojnayene/nawitine. Heta nika zaf kes û hetan dîwana Melayî ser o cêgêrayîş kerdê, la hîna zaf hetê dîwana yê ke nêameyo keşifkerdiş est ê. Aye semed ra tena hetê ziwan û edebîyat nê, merdim eşkenê hetê fikrî, hetê felsefî, hetê dîrokî û sewbîna hîna zaf hetên binê yên dîwanê rê îstîfade bikerê.

مەلایێ جزیری -شۆخ و شەنگێ

Melayê Meleyî - Şox û Şengê

سوڕ شرینێ نازەنینێ

کوشتم و ناکت یەقینێ

وێ ب چەنگالا ئەڤینێ

دل ژ من بر دل ژ من

Zazakî;

Sûrşirîna nazenîne

Ez kişta û nêkena yeqîne

A biçengela evîne

Zerrî mi ra berd, zerrî mi ra

شۆخ و شەنگێ زوهرە ڕەنگێ