Însan yew estbîyaye yo sosyal o. Seba ke sosyal o însananê bînan de têkilî roneno. Na têkilîya xo de gêno, dano, herîneno, roşeno, beno wayîrê mal û milkî. Tîya de ekonomî zêyeno. Ekonomî yew çekuya Yunankî ya û manaya "îdareyê keyeyî" de ya. Yanî dayîş û girewtişan de yan zî rotiş û hêrînayîşan de qewetê pereyî yo ke ma bi ey keye yan zî bajar yan zî welatê xo îdare kenê. Qewetê pereyî yan zî dayîş û girewtişî de gêrayîşê pereyî zî merdim eşkeno vajo. Yew ca de gêrayîşê pereyî yan zî qewetê pereyî çin bo uca de feqîrîye est a. Yew ca de pere çin bo destan ra gêrayîşê ey zî çinê beno û dayîş û girewtişî benê zor.
Eyro serê dinya de dewletî bi ekonomî qewet û otorîteriyê xo nîşan danê. Çunke ekonomî rind bo dewlete jîhat a, artêş xurt o, însanî zana û hîşmend ê. Feqet ekonomî rind nêbo dewlete feqîr a, artêşê înan kêmqewet o, însanî nezan û nehîşmend ê. Çunke cayanê feqîran de însanî seba wendiş û musayîş ney seba pizeyê xo mirdkerdişî şixulîyenê. Çi heyf ke no sîstemo nikayîn de zî êyê feqîrî timûtim feqîrî û dewlemendî her roje hîna benê dewlemend. Yanî cehdê feqîran havilê înan nêkena. Sebebê enê zî destnayîşê serê her çî yê sermayedaran o. Sermayedarî xisûsî zî seba ke faîz û bankayan, binesazîya dayîş û girewtişanê dîjîtalan, qumar û tîcaretê madeyanê qedexeyan, tîcaretê cinîyan û şîrketanê dermanî û.s.n destê xo de tepşenê her roje sermaye nanê sermayeyê xo ser o. Hende bîyo ke êdî ekonomîyê dinya heme kewto destê sermayedaran. Her cayê dinya de di qisimê însanî weledyayê; feqîr û dewlemend. Dîn, ziwan, kultur û edetî heme vîndî bîye û bi destê sermayedaran tek tîp însan îcad bi. Tîya ra belkî pancas serrî verê zî merdim bişîyêne yew ça uca de yew kultur û însanê ke bi kulturê xo xemelîyayeyê dîyêne feqet eyro tayê cayan pira veje, zafane zî cayê ke feqîrî û teknolojî vêşî nêbîyo de belkî yew kultur estbo labelê ê cayê bînan de heme însanî tek tîpê. Heta cilan û zimbêlanê xo ra heta werdişê nanî ra û herdîşa xo ra herkes eynî yo. Verê verkan ez xo ra vana badê herkesî ra vana fabrîqaya sermayedaran ma texna, bedilna. Seba ke ma heme bîyê yew tîpe waştiş û heskerdişê ma zî bîyo eynî.
Ma eyro serê reqamanê teknîkî yê ekonomî ser o vinderê û ma biewnî hela mîyanê nê sermayedaran de halê ma yê ekonomîyî çi yo. Dinya de zî û Tirkîya de zî dîmen timûtim eynî ya û ser o zî hîna bena xirab. Her roje ma hîna benê feqîr labelê êyê ke ewnîyenê rîyê ma ra û edebîyatê milet û dewlete kenê zî her game hîna benê dewlemend. Nê çîyan heme ez goreyê malûmatê raporanê ekonomîyî ra vana yanî no zulm heme fermî yo. Bi destê dewletanê ke ma pira paşt giredanê zulm beno bi ma. Nê malûmatan dinya de sey Bankaya Merkeze yê Dinya, IMF û tayê şîrketî pare kenê Tirkîya de zî Tuîk û tayê şîrketê arizîyî her serre nê reqamanê ekonomîyî pare kenê. Goreyê IMF ra Tirkîya 2023 de 1 trîlyon 154,6 mîlyar dolarî girdîya ekonomîya aye esta û cêr de zî tabloyê tuîkî yê nifuse gore vilakerdişê peran est o. De bêrêne ma bihesebne hela goreyê nifusî ra kam çend peran gêno, kam çend neheqîye keno bi kamî.
Zulmo Fermî
Mi tablo keyepelê Tuîkî ra girewt û fermî yo. Cor de ma vînenê ke serr bi serr sermayedarî piranê nanî fekê ma ra tirawenê. Ê her serre dewlemend bîyê ma zî lezalez, saete ra saete feqîr bîyê. Ganî dewlete mabêynê feqîr û dewlemendan de yew polîtîka ra weti hetkarîya feqîran bikerdêne. Paştê feqîran de bibîyêne heta înan ra bac nêgirewtêne la çi heyf feqîrî bac danê dewlemendî bi zûran, bi dek û dolaban bac ra remenê, muaf ê. Ganî dewlete dewletîya xo biardêne ca sey yew babîyî bimerhemet polê xo bieştêne serê şarî, şewqet bikerdêne înan rê werd, sitar, wendiş, nuştiş, xebitnayîşî, nêweşxane û hema zaf qeleman de înan rê bibîyêne rayber û rayîrnas/raynas ke şarê xo aver bero bibo zana û hîşmend. La çi heyf ke dewlete verê sermayedaran de ya ha şima rê delîl.
2014 de se de (%)20 yê nifusê tirkîya yo dewlemend se de(%)45,9ê ekonomîyî destê xo de tepiştêne ena game no bi se de(%)49,8î reyna ekonomîyê nifuso feqîr zî 6.2 ra apey ame 5.9 û feqîrîya înan perçîn bî. Nika ma biewne hela kam nifus çend peran destê xo de tepşeno. Zalimîya înan yan zî dizdîya înan çend gird a.
Mesela nifusê Tirkîya de se de vîst (%20) wayîrê nîmeyê ekonomîyê Tirkîya yo û bi peran 575 Mîlyarî serwetê înan est o. No serwet sade yê 17 mîlyon însanî yo û sereyê însanî rê 33,6 hezar dolar keweno(tewr dewlemend)
Nifusê Tirkîya de se de vîst (%20) bigiloverkî wayîrê panc de yew ekonomîyê Tirkîya yo û bi peran 236 Mîlyarî serwetê înan est o. No serwet yê 17 mîlyon însanî yo û sereyê însanî rê 13,8 hezar dolar keweno(dewlemend)
Nifusê Tirkîya de se de vîst (%20) wayîrê se de(%)14ê ekonomîyê Tirkîya yo û bi peran 161 Mîlyarî serwetê înan est o. No serwet yê 17 mîlyon însanî yo û sereyê însanî rê 9,4 hezar dolar keweno(normal)
Nifusê Tirkîya de se de vîst (%20) wayîrê se de(%)9,8ê ekonomîyê Tirkîya yo û bi peran 113 Mîlyarî serwetê înan est o. No serwet yê 17 mîlyon însanî yo û sereyê însanî rê 6,6 hezar dolar keweno(feqîr)
Nifusê Tirkîya de se de vîst (%20) wayîrê se de (%)5,9ê ekonomîyê Tirkîya yo û bi peran 68 Mîlyarî serwetê înan est o. No serwet yê 17 mîlyon însanî yo û sereyê însanî rê 3,9 hezar dolar keweno(tewr feqîr)
Ma nê malûmatan ra zelal û weş fehm kenê ke ma koletîya moderne kenê. Mabeynê ma û ê koleyanê verînan de sade yew ferq est o, o zî koleyê verînan qet çîyêk de tercîh kerdişê înan çin bi labelê eyro ma eşkenê koletîya a yan zî koletîya b tercîh biker. Heta ma eşkenê wina vaje ke ma ha binê koleyan de yê la ma vanê qey ma azadî. Sermayedarî bi destê dewletan sey yew zêlî gonîya ma şimenê la ma vanê qey ma ha xo tedawî kenê. Esil de no yew esaret, bindestî û zîllet o. Kam sere hewano verê nê gonîweran de ca de vîyeyê ey şiknenê la heta kam ca hata çi wextî wina? Dewlemendîye yew dewlete de çend mîyanê milet de vila bibo hende zanayî, zanîstî, teknolojîyî zî aver şinê. La çi hef ke ma cor de vînenê dewletê ma mîyane de dewlemendî ha destê kamî de ya. Seba ey komele de zana û roşinvîrî zî nêbenê zêde. Çunke însanî nêeşkenê pizeyê xo mirdî bikerê ke sênî zanayî û zanîstî dima şêrê. Nê tabloyê corîn ra hîna xirabêr malûmatî zî est ê. Mîyanê nifusê tirkîya de qismo ke se de(%20) vîstê nifusê tirkîya yo dewlemende de zî reyna tewr dewlemend zî est ê û nê însanî medyaya sosyalî ser ro weşanîyayê. Na lîsteya cêrîne mi rîpela Gazeteoksijen.com ra girewte.
Na lîste hîna wehîm a. Çunke nê keyeyê ke ha corî de yê wayîrê se de(%)10-15ê Tirkîyayê. Nika ma vaje ke 100 keye her keye de zî 100 kesî estbî keno 10 hezarî yanî bi hesabo giloverkî des hezar însanî wayîrê se de(%)15ê Tirkîya yê. Bi reqamî ma eşkenê vajê ke bigiloverkî des hezarî însanî wayîrê nizdîyê 150 mîlyar dolarî yê. Hesabê TLyî ma bikere dolar eyro 30 TL yo. Yanî 150 mîlyar dolarî 30 TLyî de bide pêro keno 4 Tirîlyon û 500 mîlyar TL. Sereyê kesî 450 mîlyon TL pere keno. Nika ez qisey nêkena şima vajêne nê însanan sênî hende pere arêda. Eke raşta ra zî bi heqkerdiş û helalîye arêdayo qey însanê bînî zî nêeşkenê arêbidê. Yew kîşt de însanî ha mîyanê sefalet de yê, çopan ra nan arêdanê yew kîşt ra zî merdim wayîrê 450 mîlyon TL yo. Karkerî serê sibayî ra heta şane seba kiryayê keyeyê xo rizqê qijanê xo xebitîyenê reyna zî pêynîyê aşme de ne destê înan de qurişêk maneno ne zî benê dewlemend. Û nê karkerî ê însanan ra zêdeyêr û karanê hîna zehmetinan de xebitîyenê ne qet yew bîyo wayîrê keyeyî ne zî wayîrê fabrîqa. Nebeso çunke feqîrîya ma hende zî nîya û heta goreyê Bankaya merkeze yê Tirkiya ra 2022 de 100 kesî ra 43î bêkeyeyê yanî kirya de yê. Û reyna goreyê DÎSK-ARî ra Tirkîya de yan nizdîyê ucreto tew taye yan zî ucreto tewr taye de se de(%)50 kesî xebitîyenê û heta binê nê heqî de zî însanî xebitîyenê. Nebeso hîna xirabêr zî est ê ke ê zî bêkeyeyê yanî tebere de manenê. Ne hamnan ne zimistanê înan est o. Serd bo germ bo timûtim ha kuçan de yê. Goreyê meqaleyê îrfan Ersîn û Halîm Başî ra Tirkîya de "nizdîyê 70 hezar însanî ha kuçan de cuyenê. Sade îstanbul de zî nizdîyê 7-10 hezar însanê bêkeyeyî est ê." Eke dewlete dewlat a wa nê însanan rê rayîrêk vîno eke dewlemendî însanê reyna heqê nê însanan serê înan de est o wa înan rê sitarêk peyda bikerê. La ça! dewlete ha destê gonîweran de ya.
Sade Tirkîya de wina nîyo serê dinya de zî eynî dîmen est a. Eynî sîstemo rezîl û wehşî derûdorê ma girewto, ma kerdo xisar, ma kerdo mîyanê yew dexfika rezîl. Ti kam hetê dinya ra şinê şo îlla yew Fîrewne vejîyeno vernîyê to. Îlla yew Karun îlla yew Belam vejîyeno cayêk ra. Dîmen heme çî nîşan dana terki însan bieşko dîmen temaşe bikero. Hela na dîmene temaşe bikerêne. Goreyê nifusê dinya ra se de (%)1.1 însan yanî 80 mîlyon însanî wayîrê nîmeyê serwetê dinyayî yanî wayîrê 100-120 tirîlyon dolarî yo. Kîşta bîn de zî nifusê dinya de se de (%) 55 zî yanî 4 milyar û 500 mîlyon însanî wayîrê 3 tirîlyon dolarî yê. Bi çi teorî û felsefe şima nê malûmatan tadanê şima çawa însanan rê îzah kenê nê halî ez nêzana. Sade enê zî ney mesela dinya de tewr cayê feqîrî reyna wayîrê tewr medenanê biqîymetanê. Mesela medenê zerd û elmasan, petrol û xazo tebîîyan, sifirnî û asinan, uranyum û tantalan hema zaf hebî medenî serê dinya de se de(%)30 Efrîqa de vejîyenê labelê bê biewnî halê înan ra ke însanî zafî ha vêyşanî, têyşanî, janî û nêweşîyan ra mirenê. Çunke dewletê ke nê sermayedaran miqate/wehe kenê û sermayedarê ke dewletan seba menfeetê xo derûdorê xo de çarnenê heme dewlemendîya binê erdî û serê erdî yê Efrîqa wenê, dagirkenê. Reyna Rojhilato Mîyanîn de petrol, xazo tebîî, asin, uranyum, sifir, bor, çemê awe yê muhîmî, zerzewat, fêkî, peme, hêgayê bibereketî û hema zaf heb çîyê ke ma nêeşkenê bimarnê est ê. La çi heyf ke însanî perîşanê. Û dewlemendî ya serê erdî û binê erdî zî pêro şino dewletanê dagirkeran rê û sermayedaranê çimnebaran rê.
Dewlemendî xora wexşî yê labelê sîyasetmedarî qey wina zûran û dek û dolaban tadanê. Wextê weçînişan de vanê ma mîyanê şarî ra yê, ma lajê na welate yê feqet hesabê înanê bankayan ha pirr peran, şîrketê înan zî ha tewir tewir îhaleyan de yê. Fekê înan de maşallah înşallah destê înan de zulm û zordarîye est a. Keyeyê înan, otomobîlê înan, şîrketê înan, fabrîqayê înan maşalla çi weş û rindê!!! Mîyanê şarî ra bê û wa şare pêrîşan bo, piranê nanî fetelno ti zî keyf û sefa de bi.
Ez qisey nêkena qey Homayî wa metematîk qisey bikero, wa ekonomî qisey bikero, wa zerrîyê însanan qisey bikero. Bi na nezanîya xo bi na cahîlîya xo ez nê malûmatan pare kena eke ez neheqa vajêne. Kam edelet yena mi ra qalê însanîyet kena, kam hakim yeno mi ra vano hiqûq est o. Yew kîşt de têyşanêy û vêyşanêy ra însanê ke ha mirenê û yew kîşt de zî na firewnêy est a. O ke vano ez însana, o ke vano wijdanê mi est o, wa bizano ke rûmet cuyayîş nîyo rûmet ver bi zulman de qiseykerdişo. Dîno ke ez serê ey de ya fikro ke ez serê ey de ya vano "to yew şer dî bi destanê xo raştbiker, ti bidestan nêeşkayê bi ziwanê xo raştbiker ti reyna zî nêeşkayê zerrîya xo ra buxz(neyartî biker, xirab vîne) biker. Dinya bîya bexçe û bostanê înan herkes zî bîyo kole û xizmetkarê înan. Qesr û qonaxê înan, rezîdans û burcê înan ke resenê asmînan de çimnebarîya înan zêdîyena. Her ke şino vera benê çimvêyşan her ke şino vera benê gonîwer. Heşa Homayî de qorç kenê.
