Weysel Yildizhan
Pinar Yildize. Zaf kesî aye sey akademîsyen nas kenê, zaf kesî zî hetê aye yê akademîsyenîye ra bêxeber ê û aye sey şaîr û hîkayenuştoxa kirmanckî nas kenê. Ma do nê roportajê xo de bi persanê xo yê kilman, derheqê xebat û qelema aye de, aye ra tayê çîyan bipersê.
Weysel Yildizhan: Merheba Pinare, seba wendoxanê ma xeyrê xo ti şêna xo tayê bida şinasnayîş? Pinare key û kotî siwarê na qetare bî û bî çend serrî ke bişewan hewnanê xo seba ziwan û şarê xo heremnena?
Pinar Yildize: Merheba, rast a zî to bi persêka zaf zehmet û girane dest pêkerd. Ti zanê, xodaşinasnayîş çîyêko zaf hêsan nîyo. La eke îlehîm daşinasnayîşêko bîyografîk lazim bibo seke to zî cor ra biney behs kerd ez yew heskerdoxa kirmanckî/zazakî ya. “Ez key û kotî siwarê na qetare bîya?”, bi şekilêkê zaf tebîîyî, o keyeyo ke ez tede bîya pîl de, ê çekuyê verênê ke sey yew geda, newe-newe fekê mi ra vejîyayê tenya kirmanckî bî û o wext zafane mi no ziwan eşnawitênê. Ez xo zana nêzana zazakî, kurmanckî û tirkî zereyê cuya min de bî. Labelê maye û pîyê mi wexto ke behsê heta panc serrî ya mi kenê, wina aseno ke mi tenya zazakî qisey kerdo. La ti zanê nê meseleyê ziwanî heyf ke eşkenê zaf lez ca bibedilnê. Her ke wendişê merdimî ziwanêk de hîna aver şono, merdim vîneno ke o ziwan, cuye û fikrê merdimî de eşkeno hîna serdest bibo. Ez vana qey wexto ke ez unîversîte de wendekare bîya, mi no çî zaf zêde hîs kerd. Yew ziwano ke ti dima musaya de, ti roj bi roj hîna aver şina, xoîfadekerdiş û fikrê to de, o ziwan beno sereke û o ziwano ke to qisayê xo yê verênî bi şekilêkê zaf tebîîyî vetê hîna beno teng seba to, hîna beno mehelî û heta beno ke tenya zereyê keyeyê to de maneno. Serra ke ez do unîversîte ra mezun bibîyêne na meseleya nêwendişê kurdkî mi rê bibî derdêko pîl. La ez vana qey o wext sey ziwanê nuştiş û wendişî kurdkî seba mi sey kurmanckî bî. Mi hêdî-hêdî dest pêkerd, wendişê kurdkî ser o ez xebitîyaya. Badê di serran xora ti zanî wendekarîya min a Artukluyî ya beşê kurdkî dest pêkerd û o wext ra yanî bi diwês serrî yo ke bêmabên û bi şekilêkê konsantrebîyaya zazakî (wendiş, nuştiş, edebîyat, ziwan û folklorê ci) werteyê cuya min de yo.
Ez wazena nê çekuyanê peyênan yê persa to ser o zî çîyêk vaja. Belê rast o nê diwês serran de mi zaf hewnê şewan xo ro herimnayê. Seba kar û gureyê xo, seba musayîş, wendiş û nuştişî, bişewan hewnê şewan mi ro herimîyayê la helbet heme çî bi waştiş û heskerdiş bî. Ez nêeşkena û nêwazena vaja ke mi seba “şarê xo, ziwanê xo û …” Beno ke hetêkê winasîyê nê meseleyî est bo yan zî wina pênase bibo la seba nê vatişan, vatiş û eşnawitiş goreyê mi zaf rew o û hewce zî nêkeno. Peyên de her kes verê cû seba waştiş û îdealanê xo zaf çî keno. Û çi kar û gure beno wa bibo, bê keddayîşêk çîyêko baş û erjaye nêvejîyeno meydan. Coka beno ke ez na hele eşkena vaja ke seba ke ez bieşka xo, dinyaya fikirîyayîş û hîsîyatê xo, xebate û nuşteyanê xo yê edebîyan biresna yew merhele û aver bera, mi hewnê şewan xo ro herimnayê.
W.Y: Ez wazena verê tayê akademîsyenîya to ser ra tayê çîyan to ra bipersî çunke dora qeleme ke ameye, qal û vaj benê derg. To master û doktoraya xo de derheqê çi de xebatî kerdî?
P.Y: Esasê xo de akademîsyenî de zî qale eşkena biba dergeJ Mesele wexto ke ez konsantreyê yew xebate (tez, meqale ûsn.) biba yan yew babete û tema biba, ti zanî ez eşkena bi saetan heta ke ti vajî “off bes êdî!” ez qala ci bika. Û ti zanî nika ra xatirayê minê mintiqayanê ke ez fekanê înan ser o xebitîyaya kewtê pêser la wa ê bimanê îxtîyarîya mi rê J Master û doktoraya mi derheqê di eşîr û fekanê kirmanckî ser o bî. Tezê xo yê masterî de, mi eşîra Mehelîyan ya zazayê mintiqaya Qerejdaxî û fekê înan -zazakîya na mintiqa- da şinasnayanê. Tezê xo yê doktorayî de zî ez dimilîyanê Modanî[1] û dimilîya na mintiqa ser o xebitîyaya. Her di xebatî zî merkezê tezan ê YOKî[2] ser o est ê, tezê minê masterî weşanxaneyê Vateyî ra bi heman nameyî sey kitab zî çap bî.
W.Y: Seba ke ti sey karkera nê warî ya, ez wazena fikrê to yê derheqê rewşa zazakî zî bimusî. Gelo rewşa zazakî ya vizêrên û ewroyên senî asena û siba do tewreyê xo de seba ma çi bîyaro?
P.Y: Ez rasterast na babete ser o heta nika nêxebitîyaya. Ti zanî no war bi xo warêko xoser û taybet o ke pisporî wazeno, ez zî ê xebatê ke rewşa zazakî ser o ameyê kerdene wanena, Derûdormeyê xo de, kuçeyan de, bajaran de, dewan de qiseykerdişê rewşa ziwanî ser o wexto ke ez ewnîyena ci ra, rewşe heyf ke zaf baş nêasena. Nê meseleyî de goreyê mi çend krîterî est ê ke zaf muhîm ê. Helbet musayîş, qiseykerdiş û şuxulnayîşê ziwanî yê gedeyan û azê neweyî zaf muhîm o. Çîyêko bîno muhîm zî goreyê mi bi şekilêkê tebîîyî yanî sey verê, sey dinyaya dapîre û bawkalanê ma yew dinyaya ke her çî bi zazakî bî. Helbet seba mi musayîş, şuxulnayîş û averberdişê her ziwanî de, wendiş û nuştişê ê ziwanî zaf muhîm o ke ziwan goreyê mi ancax bi wendiş û nuştişî reseno sewîyeya tewr berze. Derûdormeyê nê krîteran de ez wexto ke seba zazakî ewnîyena derûdormeyê xo ra seke seba zazakî çi heyf ke bingeyê nê krîteran ra kerrayê tewr girdî ancîyayê û roj bi roj ver bi weşanîyayîşî şino. Ewro zazakî seba zaf tayê însanan bi şekilêkê tebîîyî ziwano sereke yo. Zafane ma derûdormeyê xo de vînenê yan zî eşnawenê ke dewan de zî êdî tirkî zaf zêde vila bena û gedeyê dewanê ke hema çar-panc serrî yê di ziwanî yê. No helîyayîşêko zaf gird o û roj bi roj rewşe hîna xirab bena. La hetêk ra zî roj bi roj ma vînenê ke zazakî ser o babetanê cîya-cîyayan de û sewîyeyanê cîya-cîyayan de xebatî yenê kerdene. Meraq û hewesê însanan est o ke ê nuştiş û wendişê zazakî bimusê û xo nê warî de aver berê. Belê, esasê xo de roj bi roj hûmara xebat, kitab û nuşteyanê zazakî zêde benê. Na rewşe helbet hêvîyêka zaf pîle/girde dana merdimî û dana mi zî. La ez vana qey no tesbît o ke ge-ge beno û vajîyeno ke ‘ziwanê kurdkî ziwanê dewijan û nuştoxan o’ hetêk ra rast o. Û na rastî mîyan de yew tebaqaya zaf hîra ya ke teberê nê her di gruban de manena est a. Beno ke wexto ke zazakî bibo ziwanê her kesî û bi şekilêkê tebîîyî her warê cuye de bêro şuxulnayene, o wext do rewşe hîna hêvîdayox biba.
W.Y: Belê, nika ma seba wendoxanê xo bêrê persanê qelama to ser. Gelo Pinare qelema xo key gêna destê xo û meylê qelema to kamcîn bêjê edebîyatî ser ra xo hîna rehet hîs kena?
P.Y: Ez vana qey ez vaja qelema mi hertim mîyanê destanê mi de ya, o do mubalexa nêbo. Tenya na qelema ke mîyanê destanê mi de ya ge-ge bihemdê mi, ge-ge bêhemdê mi kaxizanê xo (warê xo) bedilnena. Yanî ge-ge bi aşman, seba nuştişê metnêkê edebîyî (şîîre, hîkaye) leq nêginena na qeleme ro û aye mîyanê xebatanê akademîkan de xo vîndî kena. La ge-ge to hew dî orteyê hezar kar û bar û teşqeleyî de aye her çî terikna û şî çend misrayî varnayî warê kaxizanê şîîre ser o. Yan zî dimayê hîkayeyêk de bi şewe û rojan gêra û ê alem û atmosferî mîyan de vîndî bî. Û eke ma bêrê persa to ya peyêne ser hema ez zî nêzana û mi qelema xo de nêveto ke a kotî de xo rehet hîs kena. Şîîre keyeyê aye yo, hîkaye keyeyê aye yo yan zî wazena roman bibo keyeyê aye ke a nê warî zî ceribnena. Destpêkerdişê pêrûne hema-hema sey pê zehmet o. Yan zî bi vatişêkê bînî dekewtişê mîyanê a dinya û atmosferî… Dekewtişî ra dima ez vana qey qelema mi nika warê şîîre û hîkayeyan de sey pê herikîyena. La badê nê herikîyayîşî wexto ke gulevaranê ê nuştişê ewilin yê ê atmosferan qedîyeno reyna heman sewîye de seba ci qayîlbîyayîşê ê çîyê ke vejîyayê meydan sey pê yê.
W.Y: To qala şîîranê xo û hîkayeyanê xo kerd. Û seke to mijdaneyêko weş zî da, qala meylê xo yê romanî kerd. Gelo nê nuşteyan de “Pinare” tena sey yew nuştoxe ca gêna? Yan zî kuçeyanê hîkayeyan de û asmênê şîîre de seba rayîrmotişê mêmananê xo senî ca gêna?
P.Y: Belê tayê hîkayeyê mi zaf bîyê derg û ez zî nika nêzana do ê biqelibîyê kotî, rayîrê xo senî bivînê. Yan zî wexto ke ma ê çap kerdê ez do înan sey hîkaye, novella yan zî roman name bika ez nêzana. Ma do pîya bivînê, helbet eke rojêk biqedîyê. Eke ma bêrê persa to ser, goreyê mi metnêk çirey nêeşkeno rasterast behsê cuya nuştoxa/ê xo biko la heman wextî de tu metin hîsîyat û cuya nuştoxa/ê xo ra bêpar nîyo. Bîlhesa şîîre hîna zaf eşkena hîsîyatanê taybetan yê nuştoxan bimojna ra coka ez vana qey şîîranê mi de zî hîsîyatê “Pinare” hîna zaf est ê la seraser heme şîîranê xo de ez behsê xo nêkena. Şîîre xo mîyan de zî eşkena mûnite biba û tayê şîîrê mi zî wina yê ke êdî eleqeyê înan rasterast bi “Pinare” çin o. Hîkayeyî seba mi nê hetî ra hîna cîya yê. Belê rast o zafane merdim hîsîyatê xo zî dekeno mîyanê hîkayeyan la zafane hîkayeyî seba mi mûnite yê. Ez bi saya hîkayeyan wazena dekewa mîyanê cuyanê cîya-cîyayan, karakteranê cîya-cîyayan reyde empatî bika, xo defîna herinda înan yan zî eke çîyêko eleqeyê ci bi cuya mi zî bibo, ez bieşka ê çîyan sewbîna xet û rayerêk ser o bera. Edebîyat biney zî na azadîye dano merdimî, cuya ma zî tede, heme ê îxtîmalê ke eşkayêne bibîyêne, merdim bêsînor eşkeno înan ser o bifikirîyo û înan ra hîkayeyanê cîyayan vejo ke êdî eleqeyê ci bi rastî û cuya nuştoxan nêmaneno.
Destpêk de merdim wexto ke dest bi nuştişî keno seke verê cû xo ra, derûdormeyê xo ra dest pêkeno beno ke na rehetîyêk dana qelema merdimî. La her ke merdim çîyanê neweyan ceribneno vîneno ke derûdormeyê xo ra hîna dûrî keweno û hîkayeyê hîna xerîbî yenê dekewenê mîyanê nuşteyanê merdimî. No çî zafane zehmetîyan zî xo reyde ano, çike yew cuye yan zî hedîseyê ke merdim detayanê ci nêzano, înan pêardiş zehmet o rast a zî. La seba nê pêardişî zordayîş û nê ra metnêko, hîkayeyêka newe vetiş tehmêko bêemsal o. Mîyanê metnanê edebîyan de gêrayîşî de yew merhele zî est a ke aye seba nuştoxêk tîtikê zewqê nuştişî ya. Senî ke ma wexto ke metnêko edebî yo bitehm wanenê, zewqêko bêtarîf û bêemsal o, nuştişî de zî yew gama winasî est a. Goreyê tecrubeyanê mi ez çiqas ke “Pinare” ra, yanî xo ra, cuya xo ra dûrî kewta û bîlhesa mi waşt ez bi qelema xo dinyayêka safî mûnite pêbîyara o wext tehmêko cîya yê nuştişî û pêardişî mi tehm kerd.
W.Y: Heta nika çend kitabê to resayî çape? Û nê kitabî derheqê çi de yê?
P.Y: Seke mi cor ra zî va, tezê minê masterî bi nameyê “Mehelî û Kirmanckîya Înan” weşanxaneyê Vateyî ra çap bî ke no kitabê min o ewilin bî. Dima kitabê mino dîyin, şîîrê mi, weşanxaneyê Avesta ra bi nameyê “Vena”, çap bîyê. Dima hîkayeyê mi bi nameyê “Hîkayeyê Hewn û Hişyarîye”, tewr peynî zî emser yew kitabê şîîran yo bîn bi nameyê “Vateyê Zimistanî” heman weşanxaneyî ra çap bî.
W.Y: Ez hîna vêşî wazena ti qala kitabanê xo yê edebîyan bikera û xaseten kitabê xo yo peyên, “Vateyê Zimistanî”. Gelo şîîre seba to embaza rayîran a yan menzîlê rayîrê to ya? Ez wazena ti bitaybetî kitabê xo yê peyênî ser ra cewabê nê persê mi bidera.
P.Y: Esasê xo de ez vana qey şîîre seba mi her diyî zî. Belê şîîre seba mi embaza rayîran a, embaza rayîran bî. Bîlhesa ez vana qey kitabê min o verên “Vena” embaza zafê ê rayîranê min a ke mi hewl da ke ez xo bişinasna, dimayê kamîya xo de şora, zafê keyberanê zehmetinan ra vîyara. Nê heme wextan de, hîsîyatan de, bedilîyayîşan de yan zî seyxomendişan de, raywanîyanê rayeranê dûran de, şîîrê kitabê “Vena” embaze û dostê min ê serekeyî bî. Şîîrê “Vena” mabênê serranê 2013 û 2019î de ameyê nuştene. Ez wexto ke ewro apey de agêrena û nê serran ra ewnîyena, ez vînena ke nê serrî seba emrê mi zî wextêko muhîm bîyo. Yanî orteyê serranê min ê vîstinan û wexto ke şîîrê “Vena” çap bî hîris serrî ya mi bî ke seke nê serran mîyan de, ma pîya bi telaş rayîran ra bî ke seke ma waştêne biresê cayêk. Helbet na embazîya rayîran yê şîîre, “Vateyê Zimistanî” de zî dewam kerd. Labelê ez vana qey mabênê înan de tayê ferq est o. Seke a raywanîya kamî û emrê mi û şîîranê “Vena” dima; ez (beno ke reyna sey xo; beno ke bi şekilêkê zaf bedilnayeyî) û şîîrê “Vateyê Zimistanî” ma agêrayê keyeyê xo, menzîlê xo. Û beno ke o wext mi ferq kerd ke xora heme rayîrî, rastîyî û agêrayîşî peyên de vejîyenê rayîrê keyeyê merdimî, verê şibaka keyeyê merdimî. Nê menzîlî de vindertiş, boya xo dayîş, nê menzîlî ra bisaetan bi qesawet bibo zî teber ra ewnîyayîş, hîskerdiş, fikirîyayîş, hukm û tesîrê vateyanê xo zixm kerdiş, no waştiş bi xo ancax nê menzîlî de vindertişî ya virazîyeno. Coka beno ke “Vateyê Zimistanî” menzîlê rayîrê mi bî. La hetêk ra zî “Vateyê Zimistanî” bi xo seba şîîra mi raywanîya şîîre bi xo bî. Yanî hetê uslûbî ra, terzî ra “Vateyê Zimistanî” de beno ke ez dekewta mîyanê raywanîyêk ke nê hetî ra nê şîîrî zî eşkenê seba mi sey embazê rayîran yê edebîyî bibê.
W.Y: Ma bi nê cewabanê to hem to hîna vêşî şinasnaya hem zî to bi cewabanê xo zaf hetan ra meraqê ma tetmîn kerd. Gelo sey qala xo ya peyêne wendoxanê ma rê ti wazena se vaja?
P.Y: Zaf sipas seba persanê şima zî. Sey qala peyêne ez nêzana ez bieşka se vaja. Beno ke her çî ra verî sey yew wendoxêka zazakî ez bieşka wendoxanê zazakî ra vaja ke edebîyatê zazakî mîyan de, zaf kitabê ma yê cîya-cîya yê ke tehmanê cîya-cîyayan danê merdimî est ê ke wa ê zî nê tehman ra tehm bikê û nê tehman ra meheyr (mehrûm) nêmanê.
W.Y: Ma zî to rê zaf sipas kenê, rayîrê to akerde bo…
[1] Yew qezaya Bidlîsî ya ke sey Mutkî û Motkî zî name bena la şarê mintiqa zafane eşîra xo û herêma xo sey Modan/Moda name keno.
[2] https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
Zazakî News