Pêvînayîş: Weysel Yildizhan
Seyîdxan Kurij serrê 1960 de dewê Çewlîgî Kur de ameyo dinya. Goreyê vateyî dadîyê ey, o yan aşmê êlule de yan zi aşmê çirî de ameyo dinya. Kur, yew dewê koyî ya, ha bin yew koyî de ya. Seyîdxanî mektebo verên Kur de wend. 1950 ra pey mekteb amebi dewê Kur. Ey mektebo mîyanin (Ortaokul) û Lise zî Xarpêt de wendî. Beynatey serranî 1980 û 1984 de ey Bursa de Fakulteyî muhendisey de qisimî makina wend. Seyîdxan yew serr Amed-Şenkuş de Barajî Karakaya de sey muhendîsî makina xebitîya. O cuwa pey şi Almanya û Almanya de destcikerd kirdkî nuşt. O serrê 1991 ra nat Almanya de almanki û kurdî (kurmancî û kirdkî) bernameyanê radyo virazeno. Pa bernameyanê radyo ya ey dest bi nustişî zi kerd. Heta nika ey folklorê kirdkî ra sanikî, meseleyî, fiqreyî, fablî, vateyê verênan arêdayî. Ey kîtabî Peter Lerq,Ahmet Sayî û Antoine de Saint tadayî kirdkî.
Seyîdxan Kurij, bi tirkî almankî û kurdî (kurmanckî û kirdkî) roportajan virazeno û nuşteyan zi nuseno. Nuşteyî Seyîdxan Kurijî rojnameyanî Azadî, Dengê Azadî, Ronahî, Hêvî, Jîyana Nû, Roja Teze, Roj, Welat, Özgür Gündem û kovaranî Armanc, Çira, Nûdem, Medya Güneşî, Bîr, Nûbihar, Zend û Vate û xelîyek malpêranî Înternet di neşir biyî û benî. O nêzdî di serî rojnameyî “Peyma Kurd” de endamî redeaksîyon û mesulî beşî kirkdî bi. Peyama Kurd rojnameyek hefteyî bi û bi kurmancî, soranî u kirdkîAlmanya de çapbînî.Seyîdxan Kurij serrê 1997 ra nat pa 15-20 ambazan a bi kirdkî kovara kulturî Vate zî vecenî. O serra 2022 ra nat Çarpel Medya de bi nameyê “Vîr û Vate” yew bernameyê kultur û ziwanî û bi nameyê “Tarîx û Komel” yew bernameyê tarîxî virazeno.Seyîdxan bi taybetî serewedartişî 1925 (Serewedartişî Şeyh Seîd) û Yadîn Mehmûd Ebas (Yado) sero xebat kerda. Ey no derheq de zaf roportaj viraştî û xebatê cigêrayiş kerda.
Seyîdxan babîyî yew kêna û yew lajî yo.
Weysel Yildizhan: Merheba Mamosta, seba ke to wesenayîşê ma qebul kerd û ma nika roportaj kenê, ma zaf sipas kenê Mamosta. Ma destpêk de tayê qala to û xebatanê to kerdî Mamosta. Sey persêko klasîk, gelo nê xebatan de motîvasyonê to çî yo? Çi bî sebeb ke to tena qiseykerdoxê ziwanê xo nêmendî, to qeleme girewte dest yan zî mîkrofon girewt xo ver?
Seyîdxan Kurij: Ṣima zanî, ez nesla 1978 ra ya. Nesla ma zaf polîtîk bîye. Ez hema mektebo mîyanen de bîya, ez polîtkaya alaqadar bîya. 1980 ra vero alaqaya mi bi hereketa kurd rê bîye. Ma zanayenê netewe çî ya û ṣertanê netewebîyayiṣ ra yew zî ziwan o. Semedo ke yew ṣar, yew netewe asîmîle nêbo, çînbîyayiṣ ra bixelisîyo, gani wayirê ziwan, kultur û tarîxî xo vecîyo. Ziwan vînd bibo, kultur û tarîx zî beno vînd. Yanî çîko tor muhîm ziwan o. Celadet Bedirxan vano, "Seba yew neteweya çîyê tor mihîmî dîn û ziwan ê. Seba ke dînê kurdan û yê kolonyalîstan yew o, tena kurdan dest de ziwan maneno”. Mi zî bi no fîkîra her wext weṣt ke ez waranê ziwanî, kulturî û tarîxî de miletê xo rê xizmet bikerî. Belka wendoxan rê sey arogantîye bêro, la ez zaf samîmîya, mi sey yew însano wende, xo mesûl dîy kê ziwanê xo rê xizmet bikerî. Ma mîyan de zaf kêm însan bîye ke wayîrê wina îmkanan bîye. Ez heta 12 serra xo dew de bîya pîl. Cuwa pey zî qet dew ra û ṣarê mi ra alaqaya mi nêbirîyay. Mi ziwanê xo baṣ zanayeni, kulturê xo nas kerdeni. Pero bîn ra kulturê ṣaristanî (Kent Kültürü) zî nas kerdeni. Mi unîversîte wendibi, ez amebîya almanya. Tîya de ṣertê mi baṣ bîye. Nê ṣertan de ez mecbur bîya ke ṣarê xo rê xizmet bikerî. No wezîfê mi bi.
Mi seranê mektebo mîyanen ranat zaf wendenî, mi edebîyat ra hes kerdenî. La welat de ṣartê mi yê nuṣtiṣ nêbi. Ez 1988 ameya almanya. Tîya de mi dîy ke taye kovaran de kirdkî nuṣteyî yenê neṣir kerdiṣ. Mi vere cû nê nuṣteyî wendî. Seke mi cor de zî nuṣt, mi her wext waṣt ke ez sey yew entelektuel ṣarê xo rê xizmet bikerî.
Helbet mi zanayeni ke no çax de yew ziwan tena bi qalkerdiṣ nêṣkeno biciwîyo û fonksîyonel bo. Tena bi beyntarê ma de qalkerdiṣî ziwan nêxelisyeno. Seba ke yew ziwan xo verd bero, fonksîyonel bo, ganî heme waranê heyat de bêro ṣoxilnayiṣ.
Mi vere cû mîkrofon girewt xo dest. 1991 de Radyoya bajarî ya Duisburg (Radyo DU) waṣt ke dest bi weṣanê zaf ziwanî bikerî. Ma zî waṣt na firsat kar bîyarimi. Bi no gaye ma yew kom awan kerd û serra 1991 de platformê Burgerfunk de dest bi vilakerdişê yew programî radyo kerd. Ma radyo de hem kurdkî (kurmancî û kirdkî) hem zî almankî program viraştêni. Qisimî kirdkî mi hedre kerdêni. Mi metnî kirdkî nuştênî û mi û dadîya qicanê mi (Leyla) wendenê. Mi welat de qet zazakî nênuştibi û nêwendibi. Mi tiya de dest pê wendişî û nuştişî zazakî kerd. Ma sey grûb 4-5 serrî no programê radyoyî ramna û cuwa pey mi teyna hende 12 serrî no program viraşt. Nameyî programî ma “Vengê Kurdan li Duîsburgê” bi. Ez texmîn kena no tarîx de zazakî programê radyoyî yo verên o. Beno ke cuwa vero yew di program virazîyayî, la wina perîyodîk nêbî.
Seke mi cor de nuṣt, mi verî kirdkî xeberî nuştenî û roportajî viraştenî. Derheqê tarîhî de, derheqê edebîyatî de, nuṣteyî nuṣtenî û radyo de wendenî.
Bernameyê Radyoyî tena bajarê Duîsburg û dormareyê Duisburg de ameyenê goṣtarî kerden. Mi waṣt xebatê mi bi nuṣtekî bêrê neṣir kerden ke biresî zafê kurdan. Helbet o wext kirdkî zaf kêm ameyenê nuṣten. No ridra zî nê serran ma rê nuṣtiṣê kirdkî zaf muhîm bi. Mi waṣt hem wina ez nuṣtiṣê kirdkî bimusî û xo verd berî, hem zî ziwanê xo rê xizmet bikeri.
Wextî Gaxanî 1992 de mi bi nameyî “Kal Gaxan” yew nuşte nuşt û radyo de wend. Mi cuwa pey no nuşte rojnameyî “Welat” rê şawit, nuşte uca de neşir bi. O wext ra nat mi dest bi karî nuştişî kirdkî kerd. Mi hinî roportajî ke semedê radyoya viraşteni, ê rojname û kovaran rê zî şawitenî. Ez no derheq de bi şansa, çunke heme nuşteyî ke mi şawitêni ameyenê neşir kerden. Mi kurmancî zî derheqê cûye ṣaîranê klasîkî yê kurdande nuṣtenî û radyo de wendenî. Mi nê nuṣteyî zî rojnameyan rê ṣawitenî, ê ameyenê neṣir kerden.Roportaj û xeberî mizî kirdkî, kurmancî, tirkî rojname û kovaran de ameyenê neṣir kerden. Almankî roportaj û nuṣteyî mi zî kovara “Kurdistan Heute” de ameyenê neṣir kerden.
Mi no bernameyê radyo zî û roportajî zî bi motîvasyonê xizmet kerdiṣê ziwan û kulturî xo viraṣtî.
Wexto ke merdîm ewnîyeno xebatanê to yê nuştekî ra xebatê folklorîkî zaf ê. Gelo eserê to yê ke sey “Wayê Hot Birayûn” û “Filît û Gulîzar” to senî amade kerdî? Kesê ke nê warî de xebitîyenê pêşnîyazê to înan rê çi yo?
Seyîdxan Kurij: Raṣto mi bi folklor dest bi nuṣtiṣê kirdkî kerd. Ez bi kulturî kurdî bîya pîl. Ruhî mi bi kulturî kurdî amebi şekil kerdiş. Ez hema hema hemedeyiranî mintiqayê ma zana. Govendan de mi bi xo pa embazanî xo ya deyirî ezbere vatenî. Mi heme sanikî, meseleyî û destanî ma cematan de goştarî kerdî. Çunke apê mi dengbêj û çîrokvaj bi. O mintiqayê ma de meşhur yew çîrokvaj bi. Apê mi, babîyê mi, ema mi her wext ê sanikî vatenê. Mi qicitîya xo de destanê Xecê û Sîyabend, Mem û Zîn, Sanikê Dyebo Sûr, QeraEbas ûyb. zanayeni. Mi waṣteni ez înan binusî ke vîndbîyayiṣ ra bixelisî. Heta o wext dormareyê Çewlîg ra qet teba nêamebi nuṣtiṣ. Heke ma înan nênusi, hîn neslo newe înan nêzano. No ridra zî talûkeyê vîndbîyayiṣî na xezîna estbi.La ez Almanya de bîya, her wext îmkanê mi çin bîye ke ez sanikvajan goṣtarî bikerî û qeyd bikerî.
Yew emzayî mi esto, Mahmut Celayir, o rind yew resam o. Ey dadî xo de qisey kerdibi. Aye ra sanikî goştarî kerdibî û qaset de qeyd kerdibî.Nê hîre qasetî ey dayî mi. Ez nê sanikan sero xebitîyaya, mi nê sanikî nuştî û kovarê Armanc rê şawitî. Wina mi dest bi xebata folklorîk kerd. Ez çend seran de hê ṣîyenî welat. Mi radyo ra yew hacetê qeydkerdiṣî girewtibî, mi na hacet tede berdenî. Vere cû mi keyê xo ra destcikerd, mi Ema xo ya Qumrî, birayê xo Direh, vêva ma Cemîle, Xala xo Yildiz de qisey kerd, înan mi rê sanikî, deyirî, fikreyî, îdyomî, vateyê verênan vatenê, mi qeyd kerdenî. Cuwa pey, ez persayenî, kam ca de yew sanikvaj, deyîrbaz, merdimo zanaye, bibîyenî, ez ṣîyeni het, mi dayeni qiseykerden û qeyd kerdenî.
Heme materyal ke mi qeyd kerdî, ez cuwa pey sero xebitîyaya. Mi nê sanikî, fikreyî, îdyomî, vateyê verênan bi kirdkî nuṣtî û cîya, cîya kovar û rojnameyenê kurdan de daye neṣir kerden.
Se ke ṣima zî zane kîtabê mino verên “Wayê Hot Birayûn”o. No kîtab de sanikî, fikreyî û deyirî estê. “Fîlît û Gulîzar” yew sanika, sey kîtabê qicanî, bi resiman ameyî neṣir kerden.
Mi nê heme sanikî û deyirî bi xo zî qicitîya xo de goṣtarî kerdibî. La ancî zî se ke mi cor de nuṣt, mi reyna sanikvajan ra goṣtarî kerdî û qeyd kerdî. Wexto ke ez cuwa pey sero xebitîyaya, mi midaxaleyê ziwan nêkerd, la helbet mi cumleyê goreyê gramer rêz kerdî. Mi ge-ge dîalog kerdî mîyan, yan zî dîyalog goreyê yew struktur rêz kerdî.
Kesê ke no ware de xebitîyenê ganî ṣîyerê mîyanê ṣarî, nê berheman çimeyanê înan ra bigerê. Heta mumkun bo yew sanik çend kesan ra goṣtarî bikerê û nê versîyonan bîyarê têhet hîna baṣ beno. Heke beyntarê versîyonan de zaf ferq çîn bo, merdim eṣkeno çend versîyonan ra yew dramatolojî awan bikero. La beyntarê versîyonan de ferq bibo,merdim eṣkeno cîya-cîya binuso. La gani merdim midaxaleyê ziwanî nêko. Çunke ziwan ho folklorê ṣarî de yo. Folklor seba ziwana yew xezîneya. Wexto ke her mintiqa de xebatê folklorîk bêrê kerden, hîna baṣ xezîneya ziwanê ma vecîyena orte.
Xebatanê to de yequnêko bîn zî xebatê ziwanî yê. To tena gramerî ser o ney tarîxê nusîyayîşê zazakî ser o xebatî kerdê û kitabî açarnayî. Gelo nê xebatî goreyê to tena dayîşşinasyanîşê zazayî yê yanî akademîk ê yan armancêko bîn zî esto tede? Mavajê ti bi xebatan şarî ra zî reaksîyonêko senîn gênê?
Seyîdxan Kurij:Mi kam ware de hewcetî dîya, mi hewl dayo ke ez o ware de xebat bikerî. Helbet heme xebatan de amanca yewin dayîşşinasyanîşê zazakî ya, yanî akademîk a. La belê ge-ge amancê bîn zî bîye. Sey mîsal ge-ge zazakî û zazayan ser o bi qestî tayê malumatê ṣaṣî ameyê vila kerden. Mi waṣt ez verba nê malumatanê ṣaṣan vecîyî. Ge-ge zî seba semîneran mi tarîxê nusîyayîşê zazakî ser o xebatî kerdî. Pero bîn ra tarîxê nusîyayîşê zazakî ser o bi almankî tayê xebatî estbî, semedo ke ez almankî zana, mi waṣt nê malumatan bide wendoxan zanayiṣ. Ge -ge tesaduf zî bîye. Sey mînak yew embaz (Harun Turgut) Swed ra amebi Almanya. Ma îtya de yew bîn naskerd. Yew roj ey almankî sey fotokopi çend pelê nuṣteyî dayê mi û mi ra va îtya de kirdkî û almankî ameyo nuṣtiṣ. Mi cuwa pey nê wendî. Nê kîtabî Peter Lerchî ra ameyebî kopya kerden. Yew perî pelan kirdkî, yew per almankî bi. Hem semedo ke nê kirdkî de metnê verên bîye, hem zî kesê ke Peter.A.J.Lerch tede qisey kerdibi, Çewligij bîye. Mi xo rê sey wezîfe dîy kê înan ser o bixebitî.Ṣima zanê nameyê kîtabê Karl Handk zî “Fekê Zazakî- Sorek û Kur” bi. Kur dewa min a, la mi qet nêeṣnawit bi ke yew alman ameyo dewa ma. Helbet no mi rê zaf balkeṣ ame. La wexto ke mi kitab wend, ez pê hesîyaya ke Oskan Mann nêameyo Kur, Xarpet de yew merdimê mi de qisey kerdo.
Çi heyf ke wina zaf wendoxê zazakî çîn ê, no ridra ma bes reaksîyon nêgenî. La ancî zî ez ge-ge wendoxan ra reaksîyonanê baṣan gena. Helbet nê reaksîyon mi motive kenê. Yew mudet cuwa vero Unîversiteyê Muṣî de yew akademîsyen derheqê xebatanê mi de xebata lîsanso berz viraṣt. Helbet ezzaf pey keyfweṣ bîya.
Mamosta ma to endamtîya Gruba Xebate ya Vateyî ra zî şinasnanê. Ti zî bi serran na grube de aktîf xebitîyenê. Wendoxê ma ez vano gruba Vateyî tay-zaf şinanenê labelê Seyîdxan Kurijî rê na grube çi îfade kena û o na grube senî şeno bido şinasnayîş? Ma wazenê çimê to de xebata standardîzasyonê zazakî çi îfade keno bizanê Mamosta.
Seyîdxan Kurij: Belê raṣto ez serre ra ha mîyanê Gruba Xebate ya Vateyî de. Mi vere cû goreyê zanayiṣê xo nuṣtenî. Çi heyf ke mîyane nuṣteyanî mi bi xo de ge-ge ortax termînolojî, ortax gramer, çîn bîye. Wexto ke 1997 de xebata “Grûba Xebate ya Vateyî” destcikerd, ma gam bi gam qaydeyî raştnuştişî yê ortax û termîlojîya ortax tesbît kerd. Mi hînî goreyê nê qaydeyan nuṣt. Beyntarê nuṣteyanê mi yê ewilîn û yê nê serranî peyênan de zaf ferq esto. Na rewṣ nê tena semedê mina, hema hema semedê heme nuṣtoxana wina ya. Mi rê “Grûba Xebate ya Vateyî” bî yew mekteb. No wina yew mektebo ke qet nêqedîno û ez nêwazena zî biqedîyo. Mi roja verên ra zaf bi keyfweṣîye na grub de ca girewto. Ez zaf zaf keyfweṣa ke heta nika mîyanê ma de yew çîko xirab nêbi. Taye embazî grub ra vecîyayî, la ê zî bê ṣer, bê koxe, bê zerṣkitiṣ, bi îradeyê xo grub ra vecîyayî. Ṣima zî zanî ke mîyanê grub de zaf hol yew aheng esto. Ma kombîyayiṣan pawenê ke ma embazanê xo bivînî. Ez “Grûba Xebate ya Vateyî” sey keyeyê xo vînena.
Wexto ke ma Ewropa de kirdkî nuştenî, ma hemeyan cîya cîya nuştenî. Her kesî sey bajarî xo, sey dewê xo nuştenî. Ma cîya cîya kovaran de nuştenî, la ma heme nuştoxan yewbîn şinasnayeni.
Sebebo ke kirdkî sero qet yew xebata îlmî nêameybî kerdiş û qaydeyî raştnuştişî ortax nêameybî tesbît kerdiş, her nuştox sey xo nuştênî. No rid ra wendoxanî yew mintiqa nûşteyî bi fekî mintiqaya bîn fam nikerdêni. Heta nuştoxan zi nuşteyî yew bînan zaf fam nikerdêni. Sey numûne Çolîgijan nuşteyî Dêrsimijan, Dêrsimijan nuşteyî Pîranijan fam nikerdêni.
Nayê sero verî Swêd de taye nuştox û roşnvîrî kurdan ameyî pêhet û nê probleman sero qisêkerd. Cuwa pey reya verên aşmê Tebax 1996 de Stockholm/Swêd de bi nameyî “ Kombîyayişî Kirmanckî/Kirdkî” yew kombîyayiş virazîya. No kombîyayiş de welatanî cîya-cîya ê Ewropa ra nêzdî pancês kesî hedre bîyî.
No kombîyayişî kirdkî yo verên de qerar gêrîya ke lehçeyî kirdkî sero xebatê raştnuştişî, gramerî, termînolojî û ferhengî bêro kerdiş. Armanca sereke yê na xebat standartîze kerdişî lehçeyî kirdkî bi. Kombîyayişî didin 28-31ê adare 1997 de virazîya. Kombîyayişî didin de bi pêşnîyarê tayê embazan qerar gêrîya ke yew kovara sade bi kirdkî bêro vilakerden. Netîceyê minaqaşayan de nameyî na kovar sey “Vate” ame tesbît kerden. Kovara yewin ya “Vate” Amnan 1997 de ameyî çapkerden.
Pêvajoya standartkerdişî bi ronesansa dest ci kerdo, la ziwan statîk nêyo. Rewşê ziwanî bi rewşê cemata girêdayîya. Se ke ma zanî her cemat hetê ekonomî, sîyasî û kulturî de her tim bedilîyeno, sey xo nêmaneno, aver şino. Ziwan ganî cewab bido na hewcetîya cematî. Her averşîyayişo ke warê polîtîkî, îlîmî û teknolojî de beno, ganî warê ziwanî de zî bibo. Ziwan dînamîk o.
Cemat çend aver şîyero ziwan zî na pêvajo de newe ra form geno. La na proses her welat de û goreye her ziwanî eynî nêya. Yanî pêvajoya standartkerdişê ziwanî nêqedîyena, ramena. Sey numûne almankî yew ziwano her heta averşîyaye yo, la ancî zî çend serran de yew rey ziwanî de reforman virazênê.
Çi ra standartkerdiş mûhîm o? Çunke encax bi yew ziwano miştereko standart ferdî yew milet pêro eşkenê yew bîn fehm bikerê. Ewro roj her ziwan ganî wayîrê qaydeyanî raştnuştişî yê ortax bo. Ziwan standart nêbo, yani hetî gramer, raştnuştiş û termînolojî de qaydeyî ortax çîn bî, bi no ziwan de eserî edebî nêyenî nuştiş, no ziwan tîcaret de, îlîm de, teknolojî de, medya de nêşkeno bêro şoxilnayiş. Ewro roj yew ziwano ke warê romanî, hîkayeyî û şîîrî de eseranî başan nêdo, medya de, tîcaret, îlîm û teknolojî de mîyero şoxilnayiş, o ziwan nêşkeno biciwîyo.
Standartkerdişî ziwanî muhîm yew mesele ya.Xebata ke no war de bena ganî goreye metodanî îlmî û goreye şert û mercanî ke milet te de ciwîyena, bêro kerdiş.Semedê roniştişî karî standartkerdişî û averşîyayişî ziwanî, mîyanî milet de vilabîyayişî nê ziwanî çend merhaleyî lazim î. Zimanzanayox Einar Haugen nuşteyî xo ke bi nameyî „ Zarava, Ziwan, Netewe” 1966 de nuşto, tîya de çar merhaleyan îşaret keno.Vîjnayişê Normî, Qodkerdişê şeklî, Xurt kerdişê şoxilnayişî, Qebulkerdişê cematî. Ziwano standart ganî hetî şar ra yanî o cemat ra bêro qebul kerden.
Mamosta seke wendoxê ma zî zanenê to hîkayeyî zî nuṣtê. Yew qisimê hîkayeyanê to bi nameyê “Grev” sey kîtab weṣanîyayî û yew qisim zî bi nameyê “dejê Nimiteyî” sey kîtab weṣanîyayî. To senî dest bi nuṣtiṣê hîkayeyan kerd û ti çi ra nusenî?
Seyîdxan Kurij: Zafê nuṣtoxanî kurd bi ṣîîr nuṣten dest bi nuṣtiṣî kerdo. La belê mi qet ṣîîr nênuṣt. Mi vere cû metnê folklorîk nuṣtî û roportaj viraṣtî, cigêrayiṣ viraṣtî û nuṣtî û peynîye de dest bi nuṣtiṣê hîkayeyan kerd. Mi naya pey nuṣtiṣê hîkayeyî ramna. Heta hinî mi giranê da nuṣtiṣê hîkaye. Ez çi ra nusena? Mi cuw avero zî nuṣtibi, mi edebîyat ra zaf heskerdenî. Mi zaf ṣîîr, hîkaye, roman wendenî. Goreyê vînayê mi çîyo ke merdim bi sayê fîlm, hîkaye û romanana musena, no çî mezg de zaf hol ca geno. Xo ra heme fîlm zî yew senaryo sero yenê awan kerden. Senaryo zî hîkayeya. Mesela ez cematî Fransa hîna zaf roman û hîkayeyanê Victor Hugo,Balzac,Emile Zola,Albert Camus, İlya Ehrenburg ra musaya. Cematî Rusya, Puşkin, Dostoyevski, Tolstoy, Çehov, Gogol, Gorki, Turgenyev, Mihaîl Ṣolohov ra musaya. Cematî Almanya Thoman Maan, Bertolt Brecht, Günter Grass,Heinrich Böll, Heinrich Heine ra musaya. Mi qirkerdiṣê Yahudîyan sero zaf kîtabî tarixî wende, la esas ez Hîkayeyanê Heinrich Böll`ra zaf mutesîr bîya. Ancî mi armînîyan sero zaf kîtabî wendî, la qet yew kîtab hende kîtabê Hîkayeyan yê Hamasdeğ“ Güvercinim Harput’ta Kaldı – Boruna Mi Harput de Mend” mi sero tesîr nêkerdo.
Ti wazenê temaya hîkayeyanê xo sero çî vaje? Esas amacê nuṣtenê hîkayeyan çi yo?
Seyîdxan Kurij:Esas mi weṣt ez zerrê xo bi edebîyat veng bikerî, xo bi edebîyat îfade bikerî. Çîko ez wazena bî însanana bar bikerî, ez bi rayîrê edebîyatî bar bikerî.Mi weṣt ez sosyolîyê cematî ma, orf û edetanî ṣarê ma, ṣartanê ciwiyayiṣê ṣarê ma, xeyalan û hevîyanê ṣarê ma bi edebîyat bîyarî ziwan.
Ez wexto ke embazana, bi taybetî zî emzayê xo Mahmut de sohbet kena, ma vînenê ke neslê ma zaf bedilîyayiṣê cematî, zaf ser û bin bîyayiṣê cematî ciwîyaya. Ma hema ṣartanê çaxo mîyanen ra ameyê çaxê zanayiṣî, çaxê computerî. Ez bîya 10-12 serre hema mi Radyo dîy, pîkap dîy, ewro telefonê mobîl estê, înternet esta. Ma bi gayan cit kerd, ma lekan kerdê xo linga, ma nêweṣî bi towikan vewr ser ra berdenê doktor. Mi 7 serrî bizêkvanê kerd. Ez ṣew tebera, ko de, kulavî mîyan de rakewta. Ma amnanan wareyan de bîy. Ewro ma Ewropa de ciwîyenê. Mi di darbeyê leṣkerî û ṣerê ṣarî (Halk savaṣi – iç savaṣ) dîy. Ma waṣt ez nê tecrubeyanê xo, no ser û bin bîyayiṣê cematî bidî neslo newe zanayiṣ. Ez naye tor hol eṣkayenî bi edebîyat, bi nuṣtiṣê hîkayeyan bîyarî ziwan.
Ez ge-ge tena wazena zerra xo veng bikerî û xeyalanê xo, waṣteyanê xo, vînayê xo, her çi ra vero zî hîsanê xo bi wendexana bar bikerî. Ez wazena bîbî wesîle ke însan empatî bikerê. Yanî rewṣa însananê bînanî sero bifikirî, însan yew bîn fehm bikerê. Çunke roja ma de însan zaf bîye egoîst, her kes tena xo fikirîyeno. Ez wazena bi hîkayeyanê xo bale wendoxan biancî cûye û derdanê însanaê bînanî sero û înan agahdar bikerî kê dinya de cûyê bînî zî estê.
Ez zaf qîmet dana vîro tarîxî. Polîtîkwan û teorîsyon Otto Bauer vano “Netew vîro kolektîf o”. Yanî tarîxî yew milet, yew vîro ortax awan keno. Kurdan de tarîxî 200 serranê peyênan, bi taybetî tarîxî 100 serranê peyenan zaf muhîm o. Semedo ke kurd nêṣkayê tarîxî xo binusî, dewletanê kolonyalîst no tarîx serobin kerdo, yanî xelet nuṣto, xelet dayo qicanê kurdanî zanayen. Çimki ma hemeyan mektebanê înan de wendo. Ma tarîxê xo mektebanê înan de musayî. Kurdanê bakûr rê serrê 1920 -1940 zaf muhîmî. Çi heyf ke heta nê serranê peyênan derheqê no wext de, derheqê qirkerdiṣê kurdan de zaf malumat, zaf belgeyî çîn bîye. Mi cuwa vero zî nuṣtibi ez bi goṣtarî kerdiṣê hedîseyê 1925 bîya pîl. No rid ra wexto ke mi firsend dîy, mi derheq de dest bi cigêrayiṣ kerd. Mi no derheq roportaj viraṣtî, nuṣteyê nuṣtî, la belê tesîre edebîyat hîna zaf o û hîna zaf mezgê însanan de maneno. No rid ra mi hedîseyê no wextî sero hîkayeyî nuṣtî. Nê hîkayeyan de esas hedîse raṣt o, la belê mi sey dramatolojî hîkayeyî awan kerdî. Mi xo ra zî zaf çî kerdo mîyanê hîkayeyan. Mi gore xeyalanê xo, goreyê waṣteyanê xo, hîkayeyî awan kerdî. Qehramanê hîkayeyan mi vîjnayî. Fîgurê tayê hîkayeyan kesê tarîxî bi zî, mi goreyê xo nê karekterî bedilnayî.
Ez hîkayeyanê xo de hîna zaf temayanê sosyal sero vindena. La belê hîkayeyan de qehreman estê, ez rewṣa ṣexsî yê nê qehremanan sero zî vindena. Ez hewl dana ke taybetîyê nê ṣexsan, psîkolojîya înan, tarîxê înan yê ṣexsî, hîsanê înan bîyarê verê çimanî wendoxan.
Ti xo mîyanê kam ekolê edebîyatî de vînenî?
Seyîdxan Kurij: Na tema zaf hîra ya. Hem dinya de, hem ma de zaf ekolê, yanî mektebê edebîyatî estê. Ma eṣkenê hereketê edebîyat zî vaje. Ez heme ekolan ra hes kena, hemeyan zî wanena. Tena bîlîm- kurgu û krîmînal zaf nêwanena. Wexto ke ma mekteb de wendenê, taye qalip estbîy. Ewro mi rê qalib muhîm nêyê û esas heme ekolî zî kewtê têmîyan. Ewro saf yew ekol zî zaf çîn o. Bi hereketê postmodern, ê qalibê modern ṣikîyayê. Mesela ma romana Oğuz Atay “Tutunamiyanlari” bikere mîyanê kam ekol?
La belê ancî zî raştîvîna (realîsma) sosyal ra hîna zaf heskena. Yanî hîkayeyê ke cemat ra, însan ra behs kenê, ginenê însan rê, germinêya erd û însan anê ziwan, înan ra heskena.
Kesê ke to teqîb kenê fîkrê to yê sîyasî û îdeolojîk zî zanenê Mamosta. Gelo Wexto ke merdim grubanê sîyasîyanê kurdan ser o bifikirîyo, nê grubî goreyê to seba zazakî çi senî bikerê? Çîyo ke heta ewro kerdo bes o yan pêşnîyazê to estê?
Seyîdxan Kurij:Ez yew fîgiro sîyasî nêya. Ez çi rey nêbîya endamê yew hereketa sîyasî û mi aktîv sîyaseto rojane nêkerdo. Ez nuṣteyanê sîyasî zî nênusena. Ez 1991 ra nat sey amator karê rojnamewanîye zî kena. No çarçeve de mi zaf roportajî viraṣtî. Mîyanê roportajan de zaf roportajê sîyasî zî estê. Mi zaf polîtîkwanan de roportaj viraṣtî. La goreyê vînayê xo, ez tîya de zî objektîv bîya. Helbet persan rê fîkrê mino sîyasî dîyar beno.
Wexto ez vana ez yew fîgiro sîyasî nêya, no nêno na mehna ke yew fîkrê mino îdeoljîk çîn o. Ez 1978 ra nat ha dormareyê tevgera netewî ya Kurdîstan de. O wext ra her çîyo ke kurdan û Kurdîstana giredayeyo mi zî alaqadar keno.
Ma bêmi grubanê sîyasîyanê kurdan sero.Mi zaf cay de vato, ez tîya de zî vaje. Kurdîstana Bakûr de hereketa netewî zaf îdeolojîk bî. Ma wexto ke ewnîyenê parçeyanê Kurdistan yê bînan ra û dinya ra, hereketê netewî hende îdeolojîk nêyê. Çunke na pers yew persa îdeolîk ra zaf, yew persa netewîya û heme netew alaqadar kena. Ne mumkuno ke heme ferdî yew netewe îdeolojîk sey yew bîn bifikîrî. Kurdîstana Bakûr de patîya sîyasî ya verên 1965 de ameya awan kerden, na patî ideolîk yew hereket nêya. La esas Kurdîstana Bakûr de hereketa sîyasî beyntarê serranê 1975 – 1980 de ṣekil girewto. Çi heyf ke no ṣekil girewtiṣî de esas faktor rewwa Kurdîstan ra zêd rewṣa dinya ya o wext a. Grube kurdan yê sîyasî goreyê cîyabîyayiṣê îdeolojîk yê dinya, yew bîn ra cîya bîye. No ridra minaqaṣayê mîyanê gruban goreyê hewcedarîyanê ṣarê Kurdîstanî nêbî, hîna zaf îdeolojîk bîye. O wext xebatê înan zî ziwan, kultur û tarîxê Kurdîstanî ra zaf meseleyanî îdeolîk sero bîye. Çi heyk ke grubanê sîyasîyanê kurdan binê tesîrî çepgiranê Tirkîya de mendî. No rid ra zî bi taybetî zaf ehemîyet nêda serewedartiṣanê kurdan. O wext zaf însanê ke nê serewedartiṣan de ca girewtibi hema ciwîyayen, la çi heyf ma înan de zaf alaqadar nêbi.
Pero bîn ra taye gruban vatenê, ma hê ṣoreṣ kenê, ziwan, kultur ,tarîx , sosyolojîya cemat zaf muhîm nêya. Ma ṣoreṣ viraṣt, manê meseleyan hal kenê. Mamosta Beṣikçi vano, „Ma seba sosyolojî û rewṣa aborî ya Kurdîstan yew anket amade kerdibî. Ma na anket ṣawit ṣaristananê Kurdîstanî. Yew gruba sîyasî yew bajar ra heme anketê ma postaxane ra tepîya ṣawitî. Înan vatibi, ma hê ṣoreṣ kenê, Beṣikçî ho çinaya mujil beno”.
Wexto ke ez wina vana helbet heme gruban qest nêkena. Ganî merdim neheqîye nêkero. Taye gruban hîna bi aqilo selîm hereket kerdenê. Nê gruban o wext zî warnê ziwan, kultur û tarîx de xizmet kerd. Helbet ma înan rê spardarî. Merdim ganî tîya de nameyê kovara „Tirej” bîyaro ziwan.
Helbet ez nêwazena neheqê zî bekrî nê gruban. Goreyê dîyalektîk ganî tahlîlo konkret yê ṣartanê konkret berô kerden. Ma bi ewnîyayiṣê ewro biewni o wext ra ma xelet kenê. Ma ganî ṣartanê o wext bîgeri çimanê xo vero. 1980`ra vero hereketa Kurdîstan bê tecrube bîye. Bes roṣnvîr, cigêrayox û nuwtox çîn bîye. Her çî ra vero welat de yew ṣerê ṣarî (Halk savaṣi – iç savaṣ) bi. Ma tersê merga ciwîyayeni, ma nêzanayeni gelo ma siba estê, çîn ê. Nê wartan de zazakî sero xebat kerden zor bi. La o wext zî eewro zî qet yew gruba sîyasî ya kurdan verba zazakî nêvecîyaya, nuṣtiṣ û vilabîyayiṣê zazakî rê asteng nêbîya.
Hereketa Netewî ya Kurdîstan Ewropa de yew ronesans ciwîyayî. Hinî hedi, hedî muhimîye ziwan , kultur û tarîx ameyê fem kerden. Cuwa vero zaf kêm bo zî taye kurdan de zî fîkrê „Yew milet, yew ziwan, yani yew lehçe estbî. La ewro teredarê nê fîkrî çîn ê. Ewro hema hema heme grubê kurdan yê sîyasî muhîmîye ziwan fem kenê û zaf lehçeyîye zî qebûl kenê.
Mi heta nika verba zazakî yew astengîye nêdîya. Helbet îmkanê nê gruban zaf nêyê, no ridra zî çîko ganî heta ewro bikerdenê, bes nêkerdo. Beno ke no ware de sere serdine zî kerda, yanî eṣto pey goṣanê xo. La esas mesulîyetê ha ma de. Ma zazakîqiseykerdox, zazakînuṣtox, roṣnvîr û sîyasetwanê ke zazakî qiseykenê, ganî wazîfeyê xo bîyarê ca.
Ganî heme grubê sîsayî miheqeq medyaya xo de ci bide zazakî, wazenî medyaya nuṣtekî bo, wazenî medyaya temawekerdiṣ (visuel) bo. Gani nêewnî ti ra gelo, yeno wenden,yeno temaṣe kerden, yan na. Ganî heme dezgeyan de, heme kombîyayiwan de zazakî bêro ṣoxilnayiṣ. Gani heme program, nuṣte, vilavok, dîyarkerdiṣanê çapamenî de ca bidê zazakî. Taye partî naye kenê, a gani heme grub nayê bikerî. Ma zazakîqiseykerdox ganî her platform de zazakî qisey bikerê.
Yewna warê xebatanê to nê serranê peyênan de Youtube yo Mamosta. Gelo wexto ke ti wazenê programêk virazê, prosesê nê programî senî beno? Tedeyîyê programan senî yenî belî kerdiş? Ma wazenê ti nê prosesî ra tay behs bikerê ke kesê ke wazenê nê warî de xebatan bikerê, destê înan de yew xerîta bivirazîyo.
Seyîdxan Kurij:Mi cuwa vero çend programê Televîzyonî vraṣtibî. Mi Çarpel Medya de 16 aṣme elul 2020`de dest bi yew bernameyo kirdkî kerd. Nameyê nê bernameyî „Vîr û Vate” yo. No bername her di heftê de yew rey yeno vila kerden. Formatê nê bernameyî ziwan û kultur o.
Ez no bername de ziwan , kultur, hûner, edebîyat û xebata roṣnvîrî sero misafiranê xo rê pîya sohbet kena. Formatê nê bernameyî ziwan û kultur o. Çi heyf ke na xebat kes mi rê ardim nêkeno. Heme çî ez bi xo hal kena. Ez ver cû memanêa /memanê xo tespît kena. Mêman de qisey kena, heke a / o zî musaît bo, ma wextê bernameyê tesbît kenê. Helbet ez derheqê misafira / misafirê xo de malumat arêdana, ez berhemanê ey wanena. Heke derheqê aye / ey çî ameyo nuṣtiṣ, yan zî vatiṣ, înan teqîb kena. Ez vere cû persanê xo hedre kena û vere^bernameyî, ma nê persan ser o sohbet kenê. Helbet program de zaf persê spontan zî vecîyenê orte. Ma bername heyatê misafiran ra veng, vîdeo û fotografan zî zîwan danê. Heke deyîrabaz bê, ma deyiranê înan zî neṣir kenê.
Ancî mi Çarpel Medya de 16 aṣme 28 sibat 2021`de dest bi yew bernameyo kirdkî kerd. Nameyê nê bernameyî “Tarîx û Komel” o. Nê bernameyî ez û M.Selîm Uzun pîya virazenê. Yew perîyodê nê bernameyî çîn o. No bername de ma bi misafiranê xo ya pîya tarîx, sosyolojî, sîyaset sero sohbet kenê. Mi rê vîro kolektîf zaf muhîm o. Ez wazena doletîkerdiṣê no vîr de barê mi zî bibo.
Ma no hedîseyanê tarîxî sero malumat danê û ṣexsîyetanê muhîm zî yad kenê. Ez no ware de zî yew kemanî vînena. Neslê neweyî zaf însana ke seba kurd û kurdîstana xebat kerda, înan nasnêkenê. Ma hewl dane ke nê ṣexsîyetan û tekoṣîna înan bidi nas kerden.
Ez nêwazena ṣîret bidî kesî, la merdim çi kar keno wa biko, ganî karê xo cîdî biko. Yani ked bido karê xo. Merdim kam tema sero biwazo yew bername virazo ganî a tema ser o cigêrayiş virazo, malumat top bikero û nê malumatan ser o bixebito. Yew zî ganî ma reytîng xo rê peymenêgiri. Çunke nê bernameyê benî yew belgeyo tarîxî, Youtube de manenê. Zaf însan mi ra vanê, "kes nê bernameyan temaṣa nêkeno. Ti çi ra virazenî?” La ez goṣ nêdana înan. Ez bieṣkî nê bernameyan virazî.
Mamosta, wareyêko bîn o ke ti bi serran hem tarîxê fekkî de hem zî nuştekî de ser o xebitîyenê qiyamê Şêx Seîd û têwgerê ey o. Gelo neslo verên û neslo nikayin mabên de ewnîyayîşê nê meseleyî de ferq virazîyayo yan ney? Eke ferq esto gelo no senîn o? Ganî merdim çi bikero?
Seyîdxan Kurij:Mi qicitîya xo de cematan de serewedartişî Şeyh Saîd, zulmî dewlet, qehremanê Yado, Sehdîn Telha û ê bînan ser o zaf hedîyê goştarî kerdibî.Înan ṣexsîyetê mi ser o, fîkrê mino sîyasî ser o tesîr kerdibi. Bi taybetî zî nê, ṣekil girewtiṣê weltaperîya mi ser o de zaf tesîrê serwedartiṣî 1925 esto. No rid ra wexto ke mi firsend dîy, mi meselayê Ṣêx Seîd û bi taybetî Yado sero xebat kerd. Mi Yado sero hem tirkî hem kirdkî yew nuṣteyo derg nuṣt da neṣir kerden. Meselaya Ṣêx Seîd sero zî mi yew nuṣteyo derg yê cigêrayiṣ nuṣt da neṣir kerden. Mi cuwa pey nê her di nuṣteyî û heme roportajî bi nameyê “ Vateyî Şahadan Hareketê Şeyh Seîd (bi tirk) da çap kerden (Weşanxaneyî Lîs, Dîyarbekîr, Çapê yewinî ,Gulane 2013, 240 rîpelî, Capê diyinî Nîsan 2015). No kîtab çend lawîkî ke Yado û embazenê ey sero ameyê vatiṣ zî estê.
Neṣir bîyayiṣê nê kîtabîya pey, mi bajaranê sey Hamburg, Munîh, Bottrop û cayanê bînan de derheqê n kîtab serê wedartiṣê 1925î de konferans dayî. Welat de zî Çewlîg û Xarpet de mi no derheq de semîner dayî.
Ez bêrî persa to. Bi nameyê “Dewlet û Hacetê Îdeolojîkî yê Dewlet” yew kîtabê Louis Althusser esto. Althusserîtya de rolê hegemonyaya Ideolojîk yê dewlet ser o vindeno. Goreyê mi çepgirîya Tirkîya na hegemonya ra nêxelisyaya. Mi cor de nuṣt seba ke hereketa kurd zî zaf îdeolojîk biye û binê tesîrî çepgirîya Tirkîya de bîye, 1980 ra vero kurdan zaf muhîmîye nêdayenê hereketa Ṣêx Seîd. Mesela mi o wext no serewedartiṣ sero qet teba nêwendibi. La Ewropa de no ware de zî kurdan bedilîyayî, muhîmîyê na hereket û hereketanê bînan yê Kurdîstan ferq kerd. No ware rolê kurdolojîya Sovyet zaf o. Swêd de kurdan destcikerd, xebatê kurdolojî yê Sovyet neṣir kerdî. Mi reya verên no derheq de yew kîtabî weṣanxaneyê "Roja Nû” wend. 1980 ra pey bi xebata roṣnvîranê kurd ewnîyayiṣê kadroyanê hereketa kurdîstan û wendoxanê kurd hetê pozîtîfa bedilîya. Merdim eṣkeno vajo ke roṣnvîranê kurdî hegemonyaya îdeolojîk ya dewlet (kemalîzm) ṣikit. Hetanê serranê 2000 î ewnîyayiṣê taye çepgiranê Tirkîya zî bedilîya. Ganî merdim nê roṣnvîran bi hurmet yad bikero. La çi heyf ke 2000 ra pey reyna Kemalîzm sey masum, sey ṣîrîn ameyî ramojnayiṣ. Tîya de reyna serreyê wendoxanî kurdan kewt temîyan. Mesela emserr TKP dîyarbekîr de heqaret kerd Ṣêx Seîd, la cîdî yew reaksîyon nêdî. Serranê 1990`de nê TKP , nê zî yewna yew hereket cesaret nêkerdenê, çîkô winasî bikero. Çunke yew beṣê kurdan wayîrê Cumhurîyetî vecîyenê, Cumhurîyetî sey yew modelo fîraz peṣkeṣ kenê, vanê ma girêdayê peymeyanê Cumhurrîyetê. Helbet tîya qesit T.C yo. Merdim nêṣkeno hem wayirê Cumhuriyetî vecîyo, hem zî wayîrê hereketa Ṣêx Seîd vecîyo.
La heyat de tena reṣ û sipye çîn o, hîna zaf rengê bîn estê. Pero bîn ranê serranê peyênan heme serewedartiṣanê kurdanî ser o zaf xebat ameyê kerden, zaf kîtab nusîyayê, zaf belgeyî vecîyayî orte. Helbet nê heme xebatî neslo newe sero tesîr kenê. Mi konferansanê xo de hol reaksîyon girewtî. Ez ewnîyayiṣê neslo nikayin sero nêṣkena zaf çî vaje. La helbet seba ke kurd wayîrê ewnîyayiṣo raṣt bîye (helbet tîya de rat îzafî yo), gani ma tarîxî xo rind bizani û ma nêbiewnîyayiṣê kolonîstan, bi aqlê kurdî biewnî tarîxî ra. Ganî no derheq de kîtab bêrê neṣir kerden, bernameyê televîzyon bêrê hedre kerden, fîlm bêrê anten, kayê tîyatroyî bêrê hedre kerden, heta fîlmê kartonî bêrê viraṣten. Ganî yew felsefeyê ma yo tarîxî bibo û heme hereketê sîyasî yê kurdan, dersê tarîxî bidî endamanê xo.
Wazena no derheq de yew cumle vaje, mesela Tirkîya de no yeno minaqaṣa kerden: Mustafa Kemal pêṣwerû yo, Ṣêx Seîd paṣwerû yo. No zaf xelet yew miqayese yo. Nê Ṣêx Seîd, nê zî yewna yew serekê kurdan Mustafa Kemal ra nêvato, to çira ankara de Cumhurrîyet îlan kerdo, ma yenê Ankara to ra îtîdar genê. Kurdan vato, midaxeleyê welatî ma nêke. Tîya de mesela pêṣwerîtîye - paṣwerîtîye nê ya. Çi heyf na mesela serreyê zafê wendoxanê kurdan de zî zelal nêya.
Mamosta ma bi xebatanê to sere berzê ke her persê xo de yewna warî ser o persê xo pers kenê. Seke wendoxê to zî zanenê kitabê ke to açarnayî zazakî zî estê. To heta ewro kamcîn kitabî açarnayî û ti seba açarnayîşî kitaban goreyê kamcin qistasan weçînenê?
Seyîdxan Kurij: Serranê 1980 de, mi bi nameyê “Bingöl Hikayeleri” yew kîtabî Ahmet say wendibi. Wexto ke bi no kîtab wend nê hîkayeyn mi sero zaf yew tesîro gird viraṣt. Yanî ez zaf binê tesîrî nê hîkayeyan de menda. Ez cuwa pey pê hesîyaya ke Ahmet Say nêzdîyê dewa ma de, “Guerîz”de malimê kerda. Xo ra cuwa pey mi sayê kovara “Türkîye Yazilari” ra Ahmet say baṣ nas kerd. Emzayê mi Mahmut Celayir Ankara yew nawitgehê resiman akerdibî û ey îtya de Ahmat Say ṣexsî nas kerdibi. Ahmet Say no kîtab cuwa pey bi nameyê “Güneṣin Savrulduğu Yerden” newe ra neṣir kerd. Mi waṣt ez nê hîkayeyan açarnî kirdkî, çunke mi wexto ke nê hîkayeyî wendî, ez zaf binê tesîrê înan de menda. Nê hîkayeyan de behsê rewṣa sosyolîk aborî û kulturê Çewlîg yê serranê 1960 bîyene. Qehramnê hîkayeyan însanê ma bî, behsa cûye însanaê ma ameyene kerden. No rid ra mi waṣt eznê kîtabî biçarnî ziwanê ma.
La mi gereka Ahmet Say`ra misade bigirewten, hem zî problemê neṣirkerden estbîy. Ez ṣîbîya Stutgart . zîyaretê Mahmut Celayir. Mi keke Mahmut rê behsê no projeyê xo kerd.Mahmut zî zaf keyf kerd. Mahmut ca de telefonê Ahmet say kerd û tede qiseykerd. Ahmet say zaf pê keyfwew bi. Mi zî uca de Ahmet say de qiseykerd. Ey va, “ mi ra yew sere berzeya ke no kîtab bi kirdkî bêro neṣir kerden, ti açarni kirdkî, ez dana neṣir kerden”.
Wina mi dest bi karê açarnayiṣê hîkayeyanê Ahmet say kerd. Mi cuwa pey zî zaf rey telefonê Ahmet say kerd, ma pîya qisey kerd. Ey serranê 1960`de herindê eskerey de 2-3 serrî Gurîz de malimê kerdibî. Ahmet Say Çewlîg ra û Çewlîgijan ra zaf heskedên. Ey çirey Çewlîg xo vîra nêkerd. Mi hîkayê tercume kerdî, bi însîyatîfê Ahmet Sayî no kîtab aṣmê Gulane 2013`de bi nameyê “Cayo ke Tîj ti ra bena vila” hetê Weşanxaneyî Evrensel ra Îstanbul de ame neṣir kerden.
Se ke ṣima zî zanê 2010 ra nat Tirkîye de kurdî (kurmancî, kirdkî) mekteban de sey dersa weçinîtayê amê qebûl kerden. Tayê rêxistinanî kurdan xebat kenê ke hîna zaf wendekar desa kurdî biweçînî. 2022`de zî tayê rexistinanê kurdan qampanya akerd û xebat kerd kê hîna wendekar dersa kurdî (kurmancî, kirdkî) biweçînî. Çarçeveyê na xebat semedê wendekarana tayê kîtab zî ameyê neṣir kerden û bedava ameyê vila kerden. Wayîrê Weşanxaneyî Hîvda Huseyîn Sîyamend mi ra rîca kerd ke ez kîtabê Preonso Qij açarnî kirdkî. Nayê sero mi no kîtab almankî ra tada kidkî û no zî hetê Weşanxaneyî Hîvda ra serra 2022 de, Îstanbul`de ame neṣir kerden. Semedo ke no kîtab heme dinya de sey kîtabê qican zaf meṣhur o, zaf yeno wenden û hetê edebîyata, hetê perwerdeya hol yew kitabo , mi no kîtab açarna kirdkî.
Ma na rey zî bêrê xebatanê to yê ferhengî ser. Gelo goreyê to ferheng çî yo Mamosta? Ma vînenê ke hem kitabê dersan de hem zî ferhengan de to hîna zaf sey ziwano dîyin almankî tercîh kerdo. Gelo almankî de xebatê ke derheqê zazakî de yê estê? Û nê xebatî hîna zaf çi ser o yê?
Seyîdxan Kurij:Bi xebata rêxistinanê kurdan30 serra zafêro ke Almanya de dibistanan dersa kurdî sey dersa weçînayî yena wendiṣ. No warê de hewcetîyê materyalî esta. Bi no minasebet mi no ware de çend xebatê ortax kerdî. Nê xebat nê yê:
Gencîneya Peyvên Bingehîn” na xebata bi almanî û kurdî (kurmanci-sorani zazakî) ameya hedre kerden, yê zazakî mi kerdo hedre.
“Bildwörterbuch in Deutsch- Kurmancî- Zazakî” , “Kîtabê Resiman bi Almankî-Kurmancî - Zazkî” Hasan Taskale / Seyîdxan Kurij,Taskale / Seyîdxan Kurij.
Wer bin Ich? “Ez kam a?”, Mehmet Tanrikulu, Munzur Çem, Seyîdxan Kurij.
Kurdisch Kirmanckî (zazakî) lernen (Almankî zazakî bimusi)
Zweisprachiges Arbeitsmaterila für die erste Klasse (Materyalo di ziwanî yê xebat semedê sinifa yewin a).
Märchenbuch – Çîrok- Deutsch kurdisches Märchenbuch, Komciwan, 2014, Deutschland.
Almanya de bi nameyê Komciwan yew rexistinê xortan – kênayan esto. No rexistin ge-ge semînerê hefteyî (Work- Shop) hedre kerdenê. Ancî wina yew semîner de mi çend rojî xebata nuṣtiṣî û taybetî arêkerdiṣ û nuṣtiṣê sanikanî sero ders da xortan -kênayan. Penîyê na xebatî de taye kesan sanikî nuṣtî. Nê sonîkî cuwa pey mi redekte kerdî û hetê Komciwan ra sey kîtab ameyê çap kerden.
Ancî kîtabê mino sanikan bi nameyê Märchen aus Kurdistan (Kurdistan ra sanikî) 2021 de Berlîn de ameyê çap kerden.Heme hîkayayê mi bi nameyê Geheime Schmerzen, (Dejê Nimiteyî) hetê Weşanxaneyî Tîr ra aṣmê tebax 2024 `de Berlin de ameyî çap kerden.
Mamosta to seba ke persê ma bêcewab nêverdayî û seba wendoxanê ma fikr û qalanê xo vatî ma sey keyepelê Zazakî News to rê zaf sipas kenê. Ma xebatanê to de serkewtiş wazenê, keyeyê to awan bo.
Seyîdxan Kurij: Spas kena, karî şima de serkewten wazena.
