Mehmet Olmez
Kilmnus
Na xebate, teorîyê açarnayîşî ser o analîzêko hîra pêşkêş kena. Tede qismê serekeyê nê teorîyî, ehemîyetê ey û xebitnayîşê ey ê pratîkî bidetay ca gênê. Xebate, bi metodê analîzê lîteraturî ameya kerdene û netîceyê ke ameye tespîtkerdene nîşan danê ke teorîyê açarnayîşî seba kalîteyê açarnayîşî û perwerdeyê açarnayoxan rolêko muhîm kay keno. Hîna zaf xebate nîşan dana ke teorîyê açarnayîşî ziwan, kultur û sosyolojîyî reyde têkilîdar o û prosesê açarnayîşî de nê faktorî pêro muhîm ê.
1. Destpêk
Teorîyê açarnayîşî, ilmêk o ke çarçewa û prensîbanê açarnayîşî ser o vindeno. No ilm, prosesê açarnayîşî û faktorê ke tesîrê açarnayîşî kenê, analîz keno (Newmark, 1988). Açarnayîş, komunikasyonê mîyanneteweyî de û seba têgêrayîşê kulturan wayirê rolêko muhîm o. Coka fehmkerdişê teorîyanê açarnayîşî û pratîkê înan ehemîyetêko gird o.
2. Qismê Serekeyî yê Teorîyê Açarnayîşî
2.1. Seypêyîya Manayan
No prensîb vano ke ganî mana metnê orîjînalîde û metnê açarnayîşî zî bêro pawîtene (Nida, 1964). Seypêyîya Manayan, tewr zaf elemanê sereke yê açarnayîşî yo. Seke Nida (1964) vano, "açarnayîşo tewr baş o yo ke wendoxo ke açarnayîşî waneno û wendoxo ke orjînalî waneno, her dîyan de zî eynî hîssan bido hîskerdene." No prensîb, açarnayoxî mecbur keno ke hem ziwanê orîjînalî hem zî ziwanê hedefî baş bizano û bieşko nê her di ziwanan de manaya xorîne fehm biko.
Nimûneyî:
· Îngilîzkî: "It's raining cats and dogs."
It's: O yo (yan 'Ey o')
raining: vareno
cats: pisîngî
and: û
dogs: kutikî
Eger ma nê çekuyan tena raştraşt biaçarnê, cumle bena:
"Pisîng û kutikî varenê."La;
Îngilîzkî: "It's raining cats and dogs." > Tirkî: "Bardaktan boşanırcasına yağmur yağıyor." > Zazakî: "Şilîye zaf zêde varena" (mana seypê ya)
· Îngilîzkî: "Break a leg!"
Break: Şikitene, qerifnayene
a: yew
leg: linge
Eger ma nê çekuyan tena raştraşt biaçarnê, cumle bena:
"Yew linge bişikne!"La;
Îngilîzkî: "Break a leg!" > Tirkî: "Bol şans!" Zazakî: "Qewet bo!"
2.2. Kulturî Adaptasyon
Nê qismî de, ganî açarnayox kulturê ziwanê hedefî rê adapte bibo (Venuti, 1995). Açarnayîş tena ziwanî ra ziwanêko bînî nêbeno, o zafêr kulturêkî ra kulturêkê bînî beno. Coka ganî açarnayox şêno elemanê kulturê metnê orîjînalî adapteyê kulturê ziwanê hedefî biko. No wayirê ehemîyetêko gird o seba ke metno açarnaye wendoxê ziwanê hedefî rê bimana û pratîk bo.
1. Îngilîzkî: "It's not my cup of tea"
Zazakî: "No karê mi nîyo"
Çeku bi çeku: "Na çaya mi nîya"
2. Îngilîzkî: "To kill time"
Zazakî: "Wext vîyarnayene"
Çeku bi çeku: "Wextî kiştene"
3. Îngilîzkî: "To be all ears"
Zazakî: "Bidîqqet goşdarî kerdene"
Çeku bi çeku: "Pêro goşî bîyene"
Nê nimûneyan de zî, ma vînenê ke çeku bi çeku açarnayîş mana nêdano yan zî xelet fehm beno.
2.3. Lingwîstîkî Vurîyayîşî
No qisim ser o vindeno ke senî strukturê gramerî û îdyomî yê her di ziwanan ferq kenê (Catford, 1965). Her ziwan, wayirê strukturê xoyo xasî yo û no struktur tesîrê manaya cumleyan keno. Mesela, ziwananê ke tede obje yeno vernîya fîîlî û ziwananê ke tede obje yeno peyê fîîlî, ganî açarnayox nê ferqî dîqqet biko û goreyê nê ferqî cumleyanê xo saz biko.
Nimûneyî:
- Îngilîzkî: "I have eaten an apple" -> Zazakî: "Mi yew saye werda"
- Tirkî: "Güzel bir kitap" -> Zazakî: "Kitabêko rind"
- Îngilîzkî: "The red car" -> Zazakî: "Erebaya sûre"
2.4. Teknîkê Açarnayîşî
Tede teknîkê cîya-cîyayî yê açarnayîşî ca gênê, mesela açarnayîşo raşteraşt, açarnayîşo semantîk, ûsn. (Vinay û Darbelnet, 1958). Her teknîk, goreyê şertanê cîya-cîyayan û tîpê metnî yeno şuxulnayene. Mesela, metnanê teknîkî de açarnayîşo raşteraşt hîna zaf yeno tercîhkerdene, la metnanê edebî de açarnayîşo semantîk hîna zaf yeno tercîhkerdene.
1. Açarnayîşo raşteraşt:
Nê teknîkî de, çekuyî bê vurîyayîşê mana yan formî yenê açarnayene. Zafane nê tewir çekuyî, nameyê teknîkî yan zî konseptê dinya yê.
- Îngilîzkî: "Computer" -> Zazakî: "Komputer"
- Tirkî: "Telefon" -> Zazakî: "Telefon"
- Îngilîzkî: "Internet" -> Zazakî: "Înternet"
- Îngilîzkî: "Television" -> Zazakî: "Televîzyon"
- Îngilîzkî: "Radio" -> Zazakî: "Radyo"
2. Açarnayîşo semantîk:
Nê teknîkî de, manaya bingeyîne yena pawîtene la form yan zî çekuyî eşkenê bivurîyê. No zafane îdyom û vateyanê kulturî de yeno şuxulnayene.
- Îngilîzkî: "It's raining cats and dogs" -> Zazakî: "şilîye zaf zêde varena"
(Çeku bi çeku: "Pisîngî û kutikî varenê" )
- Îngilîzkî: "To be in hot water" -> Zazakî: "Kewtişê halêko zor"
(Çeku bi çeku: "Awa germ de bîyene" )
- Îngilîzkî: "To be over the moon" -> Zazakî: "Zaf şa bîyene"
(Çeku bi çeku: "Aşmeser o bîyene" )
Nê her di teknîkan de zî amanco sereke pawitişê manaya bingeyîn o. Açarnayîşê raşteraştî de, hem form hem zî mana yenê pawitene. Açarnayîşê semantîkî de, tena mana yena pawitene û form eşkeno bivurîyo. Kamcîn teknîk bêro şuxulnayene, goreyê babete, tewirê metnî û ziwanê hedefî yeno tespîtkerdene
2.5. Etîkê Açarnayîşî
No qisim ser o vindeno ke senî ganî açarnayox bêterefî û sadiqîya metnê orîjînalî bipawo (Pym, 2001). Etîkê açarnayîşî, açarnayoxî ra paweno ke o metno orîjînalî bêterefî û bi sadiqîye biaçarno. No, wayirê ehemîyetêko gird o û bi taybetî metnanê tarîxî, sîyasî û zanistî de.
Nimûneyî:
- Yew nuşteyê sîyasî de, eke nuştox qalê "terorîstan" bikero (çi Îngilîzkî de çi Tirkî de), açarnayox ganî nê çekuyan biaçarno, çimkî na çeku hetê nuştoxî ra ameya şuxulnayene, herçiqas ke açarnayox bi xo nê çekuyan ra hes nêkero zî.
3. Xebitnayîşê Pratîkî yê Teorîyê Açarnayîşî
3.1. Perwerdeyê Açarnayoxan
Teorîyê açarnayîşî, perwerdeyê açarnayoxan de rolêko muhîm kay keno. No teorî, açarnayoxan rê yew çarçewa dano ke ê eşkenê prosesê açarnayîşî hîna baş fehm bikerê û qabîlîyatanê xo aver berê.
Nimûne: Wendoxê ke açarnayîşî musenê, eşkenê yew metnê kilmekî (Îngilîzkî yan Tirkî) bigîrê û bi hawayê cîya-cîyayan biaçarnêzazakî. Dima eşkenê nê açarnayîşan pîya analîz bikerê û bivînê kamcîn teknîk senî netîce dano.
3.2. Kontrolê Kalîteyî
Teorîyê açarnayîşî, seba kontrolê kalîteyî yê açarnayîşan krîteran pêşkêş keno. Nê krîterî, benê wesîle ke açarnayîşî standardîze bibê û kalîteyê înan bêro kontrolkerdene.
Nimûne: Yew şîrketê açarnayîşî eşkeno krîteranê sey "Çekuyê teknîkî raşt ameyê açarnayene?", "Gramerê ziwanê hedefî raşt ameyo şuxulnayene?", "Mana seypê ya?" yê açarnayîşan kontrol biko.
4. Netîce
Teorîyê açarnayîşî, seba ke prosesê açarnayîşî bibo sistematîk û bikalîtey, rolêko muhîm kay keno. No zanistî, hem açarnayoxan rê hem zî kesê ke ziwanîser o xebitîyenê, înan rê wayîrê ehemîyetêko gird o. Teorîyê açarnayîşî, ziwan, kultur û sosyolojîyî reyde têkilîdar o û prosesê açarnayîşî de nê faktorî pêro muhîm ê. Seba ke açarnayîş bibo wesîleyêtêgêrayîşê kultur û ziwanan, lazim o ke teorîyê açarnayîşî hîna zaf bêro xebitnayene û ser o cigêrayîş dewam biko.
ÇIMEYÎ:
· Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. Prentice Hall.
· Nida, E. A. (1964). Toward a Science of Translating. Brill.
· Venuti, L. (1995). The Translator's Invisibility: A History of Translation. Routledge.
· Catford, J. C. (1965). A Linguistic Theory of Translation. Oxford University Press.
· Vinay, J. P., & Darbelnet, J. (1958). Stylistique comparée du français et de l'anglais. Didier.
· Pym, A. (2001). The Return to Ethics in Translation Studies. The Translator, 7(2), 129-138.