FIRAT ŞÎN

Peter Ivanovich Lerch (1828-1884), ziwannas û rojhelatşinasêko Rûsî bi ke mabênê serranê 1850-1860î de Kurdkî û taybetî zî Zazakî (Dimilkî) ser o xebitîyo. Ey reya verêne bi hawayêko akademîk Zazakî ser o cigêrayîş kerdo û no kar de rolêko serkewte girewto. Na makale de, ma do rolê Peter Lerchî tarîxê cigêrayîşê ziwanê Kurdkî û taybetî Zazakî de vinderÊ.

Cuya Peter Lerchî

Peter Lerch, serranê 1828î de Rusya de ameyo dinya. St. Petersburg de wendo û Fakulteya Tarîxî-Filolojî Unîversîteya St. Petersburgî ra mezûn biyo. Ey hetanî mergê xo yê 1884î de ziwananê Îranî ser o cigêrayîş kerdo. Akademîya Împeratorîye ya Zanistî ya St. Petersburgî de rayberî ser xebitîyo û şarqiyatî ser o eserê muhîmî nuştê.

Xebatê Peter Lerchî

Lerchî Kurdolojî de zaf xebatê bingehînî kerdê. Ey bi taybetî serranê 1856-1858î de di cildî yew eserê muhîmî nuşto: "Forschungen über die Kurden und die iranischen Nordchalaer" (Cigêrayîşî Kurdan û Îranîyanê Zerreyê Kafkasya ser o). Na esere de, Lerchî metnan, qalî, çekuyan û erf û edetê ziwananê cîya-cîyayanê Kurdkî arê dayê û tehlîl kerdê.

Xebatê Zazakî ser o

Lerch bi taybetî Zazakî ser o xebitîyo û nê warey de eserêko bingehîn nuşto. Demê Şerê Qirimî (1853-1856) de, o şîyo esîranê Kurdan ra ke Rusya de tepişîyaybî Maden, Dîyarbekir, Muş û Motkan ra bî, tayê malumatî girewto, metnî qeyd kerdî û bi nê hawayî cigêrayîşê xo viraşto.

No eserê ey de tayê muhîmîyê zazakî estê:

1.    Tesbîtê Kelîmeyan: Lerchî ferhengan de zafê çekuyanê zazakî tesbît kerdê û înan goreyê tematîkan rêz kerdê.

2.    Gramatîk: Dabeşkerdiş herfan û kontrolkerdiş telafuzan, kontrolkerdiş çekuyan, antişê çekuyan ebe kîtaban û pêşnîyazê fekê zazakî ser malumatî dayê.

3.    Numuneyanê Metnanê Zazakî: Şîîrî, meselokî, sanikanê kilmekî û tayê metnê folklorîkî arê dayê û înan Almankî açarnayê.

4.    Muqayeseyê Lehçeyan: Ey Zazakî û Kurmanckî muqayese kerdê û ebe nê hawayî hetê muşterekî û ferqanê înan tesbît kerdê.

Ehemîyetê xebatanê ey

Peter Lerchî no qeyde zaf muhîm o ke o verê cû Zazakî ser o cigêrayîşan sernîyanê zanistîye de kerdo. Reya verêne nuşto ke Zazakî yew ziwanêk o û ferdê ziwananê Îranîyan o.

No kar de ey malumatê ke esîran ra girewto û pêroyê karan tenzîm kerdê. No sebebî ra, metodolojîya ey tarîxê tetkîkanê ziwanî de rolêko muhîm gêrayo.

Bi taybetî, esermanê Albert Socin, Oskar Mann, Karl Hadank, Îsmaîl Hayrullahoğlu, Celadet Bedirxan û Roger Lescot ser tesîrêko gird kerdo û înan eserê xo rayberdê xebatanê ey viraştê.

Eynî wext de, metodolojîya ey tesîrêko gird kerdo warê arêdayîşê malumatî û tetkîkanê ziwananê bînan ser.

Xebatê Ey

Peter Lerchî dima ra, xeylê cigêrayoxî xebata ey ser o nuşteyî nuştê. Înan ra Almancî ra Albert Socin, Oskar Mann û Karl Hadank; Fransizî ra Roger Lescot; Seîdxan Kurij, Mehmet Şerif Fırat, Koyo Berz, Malmîsanij, Çeko, Roşan Lezgîn, Îlhamî Serîn, Ali Fuat, Bîlal Zîlan, Daîmî Bor, Ebubekir Pamukçu, Mehmet Taş û Mehmed Selîm Uzun Kurdistan de; J. Gippert Almanya de; Terry Lynn Todd, Joyce Blau, Mesut Keskin, Zülfü Selcan û Ludwig Paul Ewropa de xebitîyay.

Netîce

Peter Lerch yew rayberêko muhîm tarîxê tetkîkanê Zazakî der o. Sey verên, o bi metodêko akademîk yew cigêrayîş viraşto û derheqê lehçeyanê Kurdkî û bi taybetî zî Zazakî de arêdayîşêko gird kerdo. No semed ra, tetkîkanê lehçeyanê Kurdkî de cayêko ey yo taybetî esto. Ma do ey hertim xeyrê xo biyarê ra û nê qeyde qîymet bidê.

Çimeyî

1.    Lerch, P. I. (1856-1858). Forschungen über die Kurden und die iranischen Nordchalaer. St. Petersburg: Buchdr. der K. Akademie der Wissenschaften.

2.    Keskin, M. (2010). Zazaki - Grammatik und Versuch einer Dialektologie. Magisterarbeit. Frankfurt: Johann Wolfgang Goethe Universität.

3.    Todd, T. L. (1985). A Grammar of Dimili (Also Known as Zaza). Ann Arbor: University of Michigan.

4.    Malmîsanij, M. (2006). Zazaca-Türkçe Sözlük. İstanbul: Vate Yayınevi.

5.    Gippert, J. (2007). The Historical Development of Zazaki. STUF – Language Typology and Universals, 60(2), 121-139.