Seîd Veroj

Nameyê çîroke ra zî dîyar beno ke “Şahmaran” yeno mana Şahê Maran yan zî Padîşahê Maran. Şah yanî qiral, hikûmdar û serwerê yew memleketî yo. “Mar” bi tirkî vanê “yilan”, labelê kelîma bi eslê xo ziwanê Aryanî ra yena; kurdî, farisî û sewbî ziwananê aryanî (Îranî) de zî esta. Bi bawerîya mi gore, ena çîroke kultirê aryanî ra vêyarta tirkî.

Formatê nizdî yê Şahmaran, mîtolojîya yunanî de zî estî û gelek formatê cîya yê ena çîroke tirkî de estî. Heme formatanê tirkî de, eslê çîroke û cayê vilabiyayîşê aye, başûr û rojhelatê Anatolya qebûl beno. Formatê cîya-cîyayan ê tirkî de, nameyê qehremanê çîroke “Camsad” o û tena alemê maran de vêrena. Formatê kirdkî/dimilî de, nameyê qehremanê çîroke “Balyan” o û hîrê aleman de vêrena: Alemê teyran û maran (heywanan), alemê cinan û alemê mêrdiman.

***

Şahmaran

Cayê bî cayê çinî bî, vanê yew dize bî, serê ya pêro kerreyê yaqûtî, zerrênî û almastî bî. Cayê aye zaf asê bî, teyr û tebûrî ra teber çi kes ewca nêresaynê. Ayê ke xezîneya ewcayî dime gêraynê, tewir bi tewir kay û pîlanî çarnaynê, merdimêko sût, betal û tiraameye dînê (vînaynê), yên xapênaynê û bi yew hawa raykerdê ewca ke pê kerreyê zerrênî, yaqûtî û almastî daynê ardiş.

Eno gure senî hawa kerdenê? Timo sûk de gêraynê vatê: “Yew keyna ma esta zaf rind a, tikê keye de menda. Emaretê ya zaf o, yewî raşt bêro ma biderdê.” Bi eno hewa cay raştê yew sût-mûtî ameynê, sûtî vatê: “Lîya wila ez ezeb a, yewdê mi çinî yo, eger yew keyna anayêne esta se ke bidê mi”. Êne zî pawenê ke yew qala ena hawayêne yê fek ra vejîyo. Hema vanê: “Bê ma bidê to.”

Bi eno hawa, hêdîka ayo xort girotê berdênê û yew estor yan zî yew dewaro pîl serebirrnaynê, mîyanê pîzede yê veng kerdênê, mêrdek dekerdê mîyan, fekê yê deştê û berdê vera dize (kela) yew kerrî sero naynê ro. Qertelî Himo yê girdî, ameynê goştê ay belatî werdê û parsûyê yê zî girotê berdê dize ser. Ey sebebo ke mêrdim dekerdo ay leşe mîyan, o zî pawa berdê dize ser. Qertelî wexto ke îskela ay heywanî ewca de veradaynê şînê. Êdî ay mêrdim îskela mîyana vejiyeno ke wî!!! Dize sera yo. Ay mêrdim, hinî ewca de ameynê lewe leweyê dize gêraynê, vatê cay neqeb bibo, ez xo rê tiro şora war. Ay wext aynanê ke o raykerdbî ewca, cêr de yê pawitê û veng daynê vatê: “ Kerwa! meterse zanî, ayê ke ti berdî wêra, şêno to biyaro weyta zî ha. Ti ma rê kerran fîne cêr, kerreyê serdê dize, pêro yaqût, almast û zerrên o. Yê zî Ayê kerreyê ewcayî dize ser ra eyştê cêr.

A bi hawa, belkî êne disey ten raykerdo ay dize ser û yew zî înan ra nêagêrawo. Kûra ra berê? Dize zaf asê ya. Ne yê şênê bide resê, ne zî ay mêrdim şêno bêro. Yewdo ke şono dize ser, ewca di yew qûle esta, pêro tira vêrenê vanê qay ma vejîyenê teber, feqet nişênê vejîyê, pêro tede merdênê.

Eno mêrdim zî dize ser ro dades rojî gêreno, gêreno û raştê yew cayî yeno û ewnîyeno ke yew qule esta, vano temam ez ko weyta ro vejîya. Xo tiro keno, şono zere ewnîyeno ke wişş (!) pêro mêrdimê merde yî. Pêro zî xapênayê erşawitî ewca û veyşanê ver ra aye qule de merdî. O ke qule ra şono zere, naşte daşte ewnîyeno û xo hete vano; ena qule heze ke çî-mî tiro şiyo-ameyo. Enê merdeyî xo vera nêameyê weyta, erd ra kaş bîyê, herunda yên zî asena.

Mêrdek xo yewna qule ra keno, eno heta û ay heta epeyî ca şono û ewnîyeno ke yew roşnayî asena. Xo hete vano; çi ke esto, rayîr ewca yo. Tikê aver şono û ewnîyeno ke Keftar î; ayê keftarê ke merdan benê wenê. Mêrdek ewnîyeno ke keftarî daşta ver bi yê yenê, o dekiweno navbeynê di heb merdeyan û xo înan ra besteno. Keftarî yenê merdeyan kaş kenê benê û yê zî xo reyde benê. O, xo hete vano; ma veynê enê merdeyan benê kura. Enê merdeyî berdê kura, wa mi zî yên reyde berê, hema ez weyta ra bixelisya beso.

Keftarî laşê ay merdeyan kaşkenê benê û o zî mîyan de yo. Epeyî ca şonê û ewnîyeno ke yew lewe ra gurmo kewt warr. Mêrdek çimanê xo akeno û ewnîyeno ke yew cayo ena hawayeno, bira nêzano kura yo. Mevaje ke ameyo yewna dinya. Êdî ay merdeyan mîyan ra vejîya û ray kewt şi.

Şi, şi…. raştê yew şeharî ame û ewnîya ke pêro teyr û tebûr î, bax û bexçe yî, qesr û qonax î. Vanê ay teyran bi wîçe-wîçe reyde yê xo mîyan kerd û raşte raşt berd padîşayê xo hete. Padîşayê teyran o. De hinzar û yew bêjê teyran padîşayê xo hete kenê wîçe-wîçe, o bi ziwanê yêne nêzano, fam nêkeno ke enê teyrî padîşayê xo ra vanê çi. Feqet padîşa ziwanê her bej teyrî zano. Wa yên ewca manê.

Padîşa agêreno mêrdekî ra perseno vano: “Ti çi yî, çi kare yî? Kura ra yenê, kura şone?”

Mêrdek vana: “Willa meperse. Hal û mesela ena hawa, eno hawa … ya. Enê gureyê mi serî serde ameyê.”

Padîşa vana: “Eno hawayo se ke, meşo cayna. Ti weyta ra rindêr ca nêveynenê.

Mêrdekî şeş-hewt serrî memleketê teyran de xizmet dî. Vanê rojî pîlê înan tira vano: Ti memleketê xo meraq nêkenê xorto?” Nameyê yê zî eslê xo de Balyan bîyo.

Mêrdek (Balyan) vano: “Willa de ez çi meraq bika, bax û bexçê şima zaf î, heme çî zaf o, cayê mi rind o, ez heme çî piragêna, heme çî wena, feqet memleket zî ray ray mi vîrî kiwno”. Padîşayê teyran vano: Ti wazenê şorê, ma to bierşawê”

Mêrdek vano: “Eger riza şima bibo û şima misade bikê, beno.”

Vanê enê cewabê yê ra pey, bîye wîçe-wîça teyran û gamî navbeyn de vêyart, di teyrî pîlî ameyê. Enê teyran perrê xo pêşanayî û kerd hezê mişone û ay mêrdim zî ser o weyşana û yew kaxit zî nuşt yên feka na û yê rayvist. Mêrdek vano qey mi benê memleketê mi. Epeyî ca şî û ewnîyeno ke ameyê yewna memleket. Weyta (ewca) zî memleketê maran o.

Vanê Balyan berd şahê maran hete yanî Şahmarane hete. Şahê Maran agêra teyrana va: “Eno çi yo, çi kare yo? Şima ardo mi hete?”

Teyran va: “Padîşayê ma to rê zaf silamî kerdê, eno kaxit to rê raykerd û vatê gerek şima enê mêrdimî raykerê memleketê yê.

Teyrî mêrdekî wêra de teslîmê maran kenê û caverdanê şonê. Mêrdek dorûnorê xo ewnîyeno ke pêro mar î. Xo pîzede vano; ez çi bika ya Rebî (!) enê sebenê?

Vanê pîlê maran zî yew kaxit nuşt, nuşt û da yew marî va: “Yê wegîre, bigîrê berê.”

Vanê maran yê wegirot berd yewna memleket. Wêra zî memleketê cinan bîyo. Yê benê padîşayê cinan hete. Mêrdek wêra de zî des-poncês serrî maneno.

Rojî padîşayê cinan vano: “Ti wazenê şorê memleketê xo? Mêrdek’ vano: “Willa cayê mi rind o, baş o, seredê mi ra cor o, feqet ray ray memleket mi vîrî kiwno.” Padîşayê cinan zî yew qaxit nûseno û rayna yê peyser erşaweno padîşayê maran hete. Yê tira va: “Şahmaran to nêfîno ridê dinya, ma nişinê to berê ewca.”

Vanê rayna Balyanê to ame hizurdê Şahmarane û şahê maran agêra tira va: “Ti çi ameyê, çi wazenê?” Balyan vano: “Willa hal û mesela mi ena hawa ya; eno çend sarrî yo mêrdimanê to ez berdbîya memleketê cinan. Padîşayê cinan rayna ez raykerda memleketê şima.

Şahmaran tikê delîlyeno û agêreno tira vano: “Ma yew wesyet to kenê, eger ti ay wesyetê ma bîyarê ca, ma to benê memleketê to, eger ti nêbîyarê ca, ma zî to nêbenê memleketê to.”

Balyan vano: “Şima eno hawa yew hewl mi rê bikê eger, ez ko senî xo vîrî bika (!)”

Şahmarane vana: “Baş o, eno hawa bo eger, ez to raykena.” Yew kaxit nuseno, dano maran û vano: “Yê raybikê, wa şoro memleketê xo. Wa xorê şoro gedan û qewm û eşîrda xo mîyan.”

Feqet, vatişan gore, vanê kam Şahmarane veyno, rismê (suretê) Şahmarane peyra mîyanedê yê ra beno. Balyanî zî, semedo ke Şahmarane dîya, suretê ya peyra mîyanedê Balyanî ra bestiya yo. Ke enê mêrdimî Şahmarane dîya.

Bi emirbê Şahmarane tayê marî yenê mêrdekî gênê benê memleketê yê. Hinî o memleketê xo şinasneno, dano piro şono keye. Wexto ke şono keye, nas û dostî, heval û hogirî, qewm û eşîr, der û dorê yê pêro pêser benê, tira persenê vanê: “Çendayê serrî bî ke ti şîyê kura? To se kerd, çi to serî sere de ame? To çi dî, çi nêdî?”

Balyan vano: “Hinî mepersê, çi ke bî, vêrart şî.” Ay hinî ewca de mend.

Vanê demeyê vêrart û lajê padîşayê memmleketê înan yew rêşe vete. Padîşa lajê xo seba darûkerdişî hinde çarneno ke êdî tixtor û hekîmê ti cayan nêmendî. Tixtor û hekîmî pêro vanê: “Guniya Şahmarane ancax ena rêşe rê bena darû. Eger gunya Şahmarane nêbo, eno lajek mireno.”

Bi emirbê padîşayî, heme cayê memleketî de telal vengdano, millet pêro pêser kenê, yew bi yew persenê, ehe! Kamî Şahmarane dîya û şinasneno. Kam zano ke kura de ya. Eno çi qal a?

Vanê ay mêrdimê ke Şahmaran dîya, suretê Şahmarane peyra mîyanedê yê ser ro vejîyeno. Mêrdimê padîşayî zî, seba enê yew bi yew mîyanedê mêrdiman ra ewnîyenê.

Ay wêra de mano… Nara (na ray) memleketê maran de yew edet bînê; di-hîrê aşmî wesarî marî pêro bi Şahê xo ra şînê zozanan, koyan. Heze ke şorê wareyan. Dîrê aşmî wêra di keyf kerdê û hewna ameynê keydê xo.

Balyanî zî eno edet û wezyetê maran pêro zanaynê û dîyê. Çendayê serre înan hete mendo. Cayê waredê maran, rayêrê yêne pêro zano.

Vanê wexto ke mêrdimê Padêşayî millete anê pêser, pêrin bame (rut) keno û mîyanedê înan ra ewnîyenê. Mîyanedê yewî ra rismê Şahmarane esto yan nê. Bi eno hawa mêrdimê ke memleket de estî pêrin kontrol kenê. Teselîya înan kiwena, Padîşa agêreno vano: “Kam mend, kam nêmend?” Wezîrê yê vano: “Weyta de yew nêmendo, feqet filan ca de yew mêrdim mendo. Nêameyo.”

Padîşa vano: “Bierşawê dime yê zî bîyarê.”

Erşawenê yê anê, bame kenê ke suretê Şahmarane mîyanedê yê ra yo.’ Vanê; “Temam eno yo. Enê Şahmarane dîya. De vaje ma veynê, Şahmarane kura ya? Eger ti nêvajê, padîşayê ma emir dayo, ma to kişenê. Bewnî suretê Şahmarane pey ra mîyanedê to ra yo. Goreyê vatedê tixtoran guniya Şahmarane, darûyê lajê padîşa ya. Gunîya Şahmarane rêşa lajdê padîşayê ma rê darû ya, aye gunî pa nêsawîyo, rêşa yê weş nêbena.”

Yewbîn epeyî çarna, mêrdek ewnîya yên dest ra çare neveyneno, va: “De mi mekişênê û hewayo ke ez vana sey mi bikê, ez ko Şahmarane şima binawna.”

Mêrdimê Padîşayî agêrayê Balyanî ra va: “Ma se bikê?”

Balyanî va: “Yew tabûra eskerî bi tam tesîsat ra mi rey de fînê, ma şorê filan ko, Şahmarane û mêrdimê aye wesarî yenê ewca warê. Şima ewca de dormare bi înan girot û ya qefelnaye rindo yan zî şima nişênê aye veynê.

Vanê Padîşa şertê Balyanî ard ca û yew tabûra eskerî pêdima kewtî şî.

Zaf-tay epeyî ca şîyê û cayo ke Balyanî vat bî ewca de Şahmarane resayê. Darûnorê ewcayî de mewzî girote û temaşê înan kerd. Ewnîyayê ke serkûya aye viraşta, doşegê aye ser ra visto û Şahmarane ser o derg bîya. Marê bînan zî dormarê ya giroto. Vanê eskerê padişayî dormare bide girot, verê çekandê xo tadayê ver bi înan û tira va: “Şima cadê xo ra têgêrê ma şima kişenê.” Vanê bi eno hawa mêrdimanê padîşayî ya tebîşte û girot berde verê berdê seraye hete.

Meclîs, tixtor û hekîmê padîşayî pêro ameyê pêser û Şahmarane zî arde meclîs. Şahmarane agêrena înan ra vana: “Şima çirê ez tebîşta? Mesela çi ya, sucê mi çi yo, şima eno hawa kerdo mi, şima mi ra vanê çi? Qet zirarê mi yewî nêresayo.” Padîşa tira vano: “Willa yew gurê ma to kewto. Eger ti misade bika.”

Şahmarane va: “Gurê şima çi yo?”

Padîşayî va:” Gedê (lajê) mi yew rêşe veta, ma cayê nêverda çarna, derê yew darî nêdî. Tixtor û hekîmî vanê: “Eger şima gunîya Şahmarane bide sawê, rêşe weş bena.”

Şahmarane va: “Wa bo. Ez qebûl kena. Feqet kamî şima ra vato Şahmarane ewca de ya, gerek şima mi rê vajê.”

Padîşayî va: “Ma şopa to çarnaya, ke ti wesaran yena ewca û ma zî a bi gore ameyê.”

Şahmarane va: “Nê (!) şima ra rica mi a ya ke, mêrdimo ke şima ra vato, gerek şima bîyarê ez yê veyna. Şima hinî xo ra mi kişenê û gunîya mi rêşe sawenê.”

Ayê mêrdimê ke rayîr padîşayî nawito, name yê zî Balyan o. Padîşayê memleketî wesêna yê dime, o zî da ardiş. Balyan û Şahmarane ameyê vera cê. Şahmarane agêra tira va: “Balyan, wexto ke ma to erşawit memleketê to, ma to ra va çi? Yew vate û bextê ma bînê, ma va; gerek ti cayê ma yewî ra nêvajê. Ne to ma dîyo, ne ma to dîyo. Qey to cayê ma vato?”

Balyanî va: “Willa padîşayî zor da mi, ez mecbûr menda û mi va.”

Şahmarane va: “Eger ena hawa yo, bê ez to rê yew qale vaja, hinî ma yewbîn ra xatir biwazê.”

Balyanê to şi Şahmarane ver, Şahmarane yew ray de jehrê xo vera bide da. Balyanê to rîyê yê pêro helisya, ame war û ca de hewara peysa, merd. Û padîşayî zî Şahmarane serebirrnaye, guniya aye rêşda lajekî sawite û lajek weş bî.

Êdî ez ameya yên ewca de mendî.

Çime: Vîr û Warê Ma, Weşanxaneyê Dara, Diyarbekir, 2019

Çimeyê nuşteyî: Kovara Bîr