Sermest

Şarêko bindest bê hezêko polîtîk û netewî, babetê sey huner, edebîyat û felsefe de eşkeno bêro cayêk, eşkeno xebatê bisîstem û mende bîyaro meydan? Yan zî şarêko bindest, bê mucadeleyêko kolektîf sey şaranê azadan tenya bi huner û edebîyatê xwu eşkeno vengê xwu biresno cayêk? Cevabê nê persan subjektîf bibe zî zafane her kenarê dinya de û her tarîx de estanikê şaranê bindestan manenê yewbînan. Fîlmê Green Book zî na babete de numuneyêko baş o, fîlm hîkayeya xwu cuya pîyê senarîst ra girewto coka ma eşkenê Green Book sey belgefîlm bidê şinasnayiş.

Green Book 2018 de kewto vîzyon. Badê kewtişê vîzyonê xeylêk tesîrê ci bî û sey xelata Oscarî xelatêka muhîm zî girewt. Fîlm de yew pîyanîsto Sîyaye (tabîrêko wînasî raşt nîyo, la seba ke fîlm xususî na mesele ser o vindeno mi wîna da şinasnayiş) serra 1962 de vejîyeno turne û fîlm behsê no turneyî keno. Seke şima texmîn kenê fîlm derheqê nîjadperestîya Amerîka ser o yo. Beno ke fîlmê wînasî henzar heb ê labelê no fîlm bi detayanê xwu vejîyeno vernî, detayê xwu yê zaf orjînalî estê, coka 2018 ra nat tim rocane mendo û medyayê sînema mîyan de tim cayê xwu pawito. Beynate serranê 1930an ra hetanî 1960ine Amerîka de yew kovare çap bena. Na kovare de seba Sîyayîyan peşnîyazî estê. Peşnîyazîyê otelan, cafeyan, baran, restaurantan, Sîyayî kam ca de eşkenê nan biwerê kam ca de eşkenê bimanê, bişimê kamca înan qebul keno, ca dano înan, kam ca de muameleyêko xirabin nêvînenê û sey înan, mavajê seba Sîyayîyan rayberêkê geyrayîşî. Nameyê na kovare “Green Book” a.  Badê 1960an nîjadperestî xeylêk cayan de bi qanûnan qedexe beno o wext kovare zî çapê xwu qedînena. Fîlm zî nameyê xwu na kovare ra girewto. Estanika film zî seke ma va bingehê xwu pîyê senaristê Nicky Vallelonga ra gena.

Fîlm de di heb karakterê muhîm estê. Yewê Dr.Shîrley, yewo bîn zî Tony. Dr.Shîrley pîyanîstêko zaf namdar o. Ma vajê her kiştê Amerîka de goştarîyeno, her cayê Amerîka de yeno şinasnayîş. No fîn wazeno başurê Amerîka de şêro turne, tîya de detayêko muhîm esto 1962 de her kenarê Amerîka de nîjadperestî esta labelê başurê Amerîka de hîna zaf a, uca de qanûnî ver bi Sîyayîyan de dahîna tuj ê. Zafê bajaran de şanan tebervecîyayîşê Sîyayîyan qedexe yo, ramitişê erebeyî qedexe yo, cafeyan de restaurantan de roniştişê înan qedexe yo. Şarê Başurê Amerîka goreyê bakûrî hîna nijadperest o. Coka Dr.Shîrley verê turneyî wazeno ke xwu rê kesêko sipî bivîna û sey şoforî bixebitna. Ganî sipî bibo çimkî gereka hem hetêk ra şoforî bikero heto bîn ra verê nijadperestî de ey bipawo. Wa bi sipîtîya xwu Dr.Shirley ‘legalîze’ bikero. Dr.Shîrley her çiqas pereyêko zêde dano zî kes nêwazeno ci rê bixebitîyo. O zî nasnameyê xwu nimneno u nimitkî îlan keno a. Tîya de karakterê ma yo bîn dest bi fîlmî keno, nameyê ci Tonyî yo. Tonyî Îtalyan o, Îtalya ra koç kerdo ameyo Amerîka. O zî seba îtalijbîyayîşî xwu, Amerîka de nîjadperestî vîneno la xwu ra qase sîyayîyan nê, sipîyê amerîkayijî mîyan de qiymetê ci goreyê sîyayîyan hîna zaf o. Tonyî bi xwu zî sîyayîyan ra xwu keno. Destpêkê fîlm de çend hebî ustayê sîyayî yenê keyeyê ci de tadîlat kenê. Cînîya Tonyî ê ustayan rê çay u qehwe îkram kena, bade Tonyî seba ke ustayê sîyayî ê şûşeyan ra çay şimitê, ê şûşeyan erzeno çop û alizyeno cînîya xwu ser. Labelê heto bîn ra Tonyî çend aşman ra nat betal o, kar û gureyê ci çin o, îlanê Dr.Shîrley vîneno û nêzano o sîyayî yo coka şino keyeyê Dr.Shirley. Seke vîneno o sîyayî yo verê nêwazeno ci rê bixebitîyo labela Dr.Shîrley meaşêko rind vano ci rê û Tonyî zi bêpere yo mecbûr maneno, qebul keno.

Dr.Shîrley û Tony Başurê Amerîka de bajar bi bajar geyrenê, hêdî hêdî yewbînan rê benê nizdî, Dr.Shîrley merdimêko mutewazî, entelektuel û bêveng o, Tony eksê ci mîzah ra zaf hes keno, pêrodayîş ra nêremeno û tim pêrodayîş mîyan de kar û gureyê xwu çareser keno. Dr.Shîrley cuya xwu ya sosyalî kok ra qedînayo çimkî o xwu, şare xwu yê sîyayîyan ra cîya kerdo û xo şare xwu ra cîya vîneno, wazeno sey sipîyan bicuyo la sipî zî ey qebul nekenê, coka cuya ci ya sosyalî hema hema qet çin a. Tony zî merdimêko karker o cuya ci zafane debarekerdişê keyeyê xwu û merdimê xwu ye îtalyanî mîyan de ravîyereno. Eslê xwu de nê di karakterî kêmasîyê yewbînan kenê temam embazîyêka weş vejenê werte.

Dr.Shîrley Amerîka de xeylêk namdar o. Xususî  mîyanê sipîyan de zaf goştarî beno çimkî muzîkê ci dahîna zafêr xîtabê înan keno. Goşdarê ci xeylêk ê û ci ra zaf heskenê. Turne de tena sipîyan rê konser dano, mekanê înan de vecîyeno sehne. Restaurantê sipîyan de sehne gêno la mîyanê înan de werdişê ci yê nanî qedexe yo, uca de biheyranî yeno goşdarîkerdiş la nêeşkeno tuwaletê înan bîle bişuxulîno.  Verê şoforê ci Tony zi derheqê Dr.Shirley de wîna fikîryeno seba ke sîyayî yo ey cêr de vîneno la çendêk Dr.Shîrley şinasneno hende ci rê beno nizdî û fîkrê ci yê nîjadperestî zî bedilyenê. Fikrê Tony bedilyeno la goşdaranê ey nêbedilyeno. Goşdarê ey muzîkê ci biheyranî goşdarî kenê la seke muzîk qedîyeno, o sehne ra yeno war çimê sipîyan de ferqê ci û sîyayê bînan nêmaneno. O zî nêeşkeno otelê înan de bimano, o zî nêeşkeno verê înan de çayêke bişimino, o zî polîs ra qayiş weno, sehne ra wetêr îtîbarê ci çin o. Kes hûrmetê ci nêkeno. Her kes ey nas keno muzîkê ci goşdarî keno la seke sehne ra yeno war, dinyaya sipîyan de fîna beno tena zencîyêko pîs. Rocêke fîna yew restaurantê sipîyan de konserê Dr. Shîrley esto, o saetêke rew şino cayê konserî, Mudirê restaurantî qey Dr.Shîrley vecîyeno verber, yeno erebeyê ci vera ‘hende’ ci rê hûrmet keno, Badê Doktor wazeno ke uca de şamî biwero siparîş dano Mudir, Mudir ey îqaz keno vano; ganî ti şêrî depo de nan biwerê, restaurant de roniştişê to qedexe yo. Doktor şaş maneno, vano ez badê saetêke tîya de sehne gêna, senî cayo ke ez eşkena konser bida nêeşkena nan biwera? Mudir vano qanûn qanûn o, tîya de sîyayî nêeşkenê nan biwerê ha ti, ha yewna kesî. No sehne de karakterê ma Dr.Shîrley reya verêne ke hêrs beno vengê xwu keno berz, teşqele veceno, mavaje heqê xwu paweno Mudir zî ewnîyeno no nêvindeno şoforê ci Tony dano kişte û ci rê nimitkî qale keno nê qalê ci sey fotografê ê waxtê Amerîka yo : Dr.Shîrley rê vaje her çiqas ma hunerê ci rê hûrmet kenê zî wa hedê xwu bizano vîzêr qefleyê şampîyonê NBA ame tîya, seke ti zanî nika her kenarê welat de şampîyonê NBA qisey beno, kaykerdoxê înan bi milyonan meaş genê la seke înan ame tîya ma ê kaykordexî înan yê sipî rê salon de ca da la sîyayî şawit depo, ê nanê xwu depo de werd. Şampîyonê NBA bîle nêeşkenê tîya de nan biwerê, “o kam o ke” qebul nekeno.’

Seke Mudirê restaurantî zî vano sîyayî Amerîka de bibê muzîsyenêko tewr namdar zî basketbol de xelatêka tewr pîl zî bigîrê, bibê şampiyonê NBAyî zî ancîna ê nêşkenê verê sipîyan de nanêk biwerê. Heqê xwu yê tewr bingehînî zî tewr însanî zî ê to rê heq nêvînenî. Ti timûtim çimê înan de sey zencîyêko pîs manenî. Nê nameyê to pere keno, ne zî hunerê to. Her kenarê dinya de bi henzaran numuneyê xwu estê: Eke welatêk de şarêko bindest esto ancax bi mucadeleyêko polîtîk reseno cayêk heqê xwu yê tewr qickekî zî tewr muhîmî zî ancax bi mucadeleyêko, bi perodayîşêko polîtîk eşkeno bigîro.  

Seke şima zanî 1955 de aktîvîstêka sîyayî Rosa Park nişena otobuse, otobuse de qisimê sipîyan û qisimê sîyayîyan estê, goreyê qanûnî eke sipî biwazê, sîyayî mecbûr ê ca bidê înan. A roce ke Rosa nişena otobuse merdimêko/a sipî zî Rosa ra ca wazeno/a Rosa protesto kena û ca nêdana ci. Na meseleye dima yena tepiştiş û kewena hepis. Badê kewtişê ci yê hepisî sîyayî otobusan boykot kenê, dima protestoyî benê pîl û dewleta Amerîka mecbûr manena, qanûnî bedilnena otobusan de cîyakerdişê cayê sîyayî û sipî qedexe bena. Bi kilmî Rosa Park 1955 de otobuse de qanûnê nîjadperestî protesto nêkerdêne gelo nê ser de sîyayî basketbol de şampîyon bîyene, her kenarê Amerîka de konser bidayene, se serr cuwapey heqê xwu yê tewr qijkêk gurêtene xwu dest, yan tim bindest û binpay mendêne? Gelo ‘huner, edebîyat û spor’ tenya eşkenê bibê vengê şarê xwu, polîtîka, sîyaset û aktîvîzm ra teber û dûr, eşkenê barê şarê xwu bigîrê xwu ser, eşkenê seba şarê xwu merhaleyêk bîgêrî? Çi heyf o ke zaf mimkun nîyo. Eke paştê xwu de hezêko polîtîk mebo havila huner (tîya de havilêka kolektîfî/havilêka netewîyî qest kena) xwu rê nêreseno şarê xwu û se ra xebatê hunermendan zî tim sînorkerde benê. Serranê 1960an de bi rayberîya Martîn Luther Kîng û bi rayberîya hareketa ci, şarê sîyayî destbi mucadeleyê kolektîfî kenê mucadeleyê înan xeylêk cayan de beno wesîleya azadîya şarê sîyayî û zafê qanûnî bedilyenê, sazgehan de kuçeyan de dewlete mîyan de hema hema her ca de sîyayî heqê xwu gênê. Xwu ra ewro zî Amerîka de nîjadperestî bêname û bêresmî esta û nîjadperestî hezdar ê, ewro zî eke firsend bivînê herişê sîyayîyan kenê. Labelê rewşa înanî yê polîtîk û netewî goreyê 1960an xeylêk baş ê, qiyas qebul nebenê.

Şarêko bindest bê hezêko polîtîk û netewî, babetê sey huner, edebîyat û felsefe de eşkeno bêro cayêk, eşkeno xebatê bisîstem û mende bîyaro meydan? Cevabê nê persî subjektîf bibê zî mi gore zêde mimkun nîyo. Gelo Amerîka de 1960an ra verî yan zî peyî sîyayî nê babetan de hîna zaf xebate ardê meydan? Şarê sîyayî badê mucadeleyê xwu yê polîtîkî wexto ke bi qanûnê Amerîka de xwu rê statu girewtî xebatê înanî yê hunerî zî edebîyat zî goreyê verî zêdîya, wareyê spor, akademî û sîyasetî de zî humarê sîyayîyan goreyê verî nêyenê humartiş. No proses tena înan de nîyê, her kenarê dinya de no tewr şino. Yanî her ca de huner û hunermend eke ver bi sîstem de îtîrazê xwu esto eke xebata ci xebatêka kolektîf yan zî komelkî ya qetî muhtacê hezêko polîtîk o. Mesela Foucault ra ez numune bida. Foucault Fransa de Partîya Komunîst ra fetilyaya arayê ci û partî çin o la fîna o zî sey Partîya Komunîst ver bi sîstem de îtîrazê xwu esto û vano: Fransa de Partîya Komunîstî hende hêzdar mebo ma nêeşkenê ver bi sîstem de ver bi dewlete de hende vengê xwu berz bikerê, nuşteyêke protest binusê. Partîya Komunîstî heme şidet û herişê faşîstan ancena xwu ser coka akademîsyenê sey mi xwu rê ca vînenê. Rewşa Amerîka û Fransa wina ya. Amerîka û Fransa goreyê welatê bînî her tim dahîna demokratîk qebul bîyê. Nê welatan de huqûq ver bi hukmat hîna xoser o, heqê însanan zî dahîna aver ê. Nê cayan de bîle bê hezêko polîtîk, sînorê hunermendan, roşnvîran û nuştoxan zêde teng bî. Bifikîrî Mîyanê Rojhelat de do se bibo. Welatê ma yê kurdan de gelo rewşe senîn a? Tîya de hama zî mucadeleyê kurdan dewam keno. Ma zî goreyê 1960an xeylêk merhale girewt labelê hema zaf çîyê bingeyînî ma vajê sey bi ziwanê kurdkî perwerde bîle qedexe yo. Eslê xwu de problemê şarê kurdan û sîyayîyan zaf manenê yewbînan Dr.Shîrley her kenarê Amerîka de konser dayo la înan nêverda restaurantê înan de nanêk biwero. Xwura rewşa ma û sîyayîyan her çiqas manenê yewbînan zî se ra se eynî nîya la ancîna zî ez bipersa gelo ma se na serr kilamê kurdkî vajê, fîlmê bi kurdkî biancê, hetê huqûqî ra ma eşkenê gamêke aver şêrê? Embazê ma tayînan sinemawan ê, tayînan akademîsyen ê, Ma pêro pîya bêrê yew ca û akademîsyenî Perwerdeyê bi Ziwanê Dayîke ser o tezêke tewr baş binusê, sînemawanî filmêko tewr serkewte biancê, ma serê siba ra heta şanî na mesela îzah bikerê, psîkologê ma rapor ser rapor binusê, “domanî bi ziwanê xwu perwerde megîrê psîkolojîyê înan çendêk xeripyeno û çi qeyde zirar vîneno” binusê û bidê hukmatî, gelo xemê hukmatî de beno? Gelo bê mucadeleyêko kolektîf kes vengê ma eşnaweno? Xwura nêeşnaweno û eksê ci seba pawitişê roşnvîrê, hunermend û sînemawanê ma zî gereka şarê ma hêzdar bibo. Xeletî fam mebo, ez nêvana nê xebatan bê mucadeleyêko kolektîf û polîtîk bêqiymet ê. qiymetê xwu her tim zaf ê. Ez tena vana şarêko bindest bê hezêko kolektîf tena bi xebatê xwu yê entelektuel nêeşkeno heqê xwu yê însanî bigîro û eke hêzdar mebo nêeşkeno roşnvîrê xwu zî bipawo, Ma heqê, huqûqê şarê xwu caverde, eke şarê ma, wayîrê hezêko kolektîf/polîtîk nêbo, gelo roşnvîrê ma, nuştoxê ma, eşkenê bi ziwanê xwu xebate bîyarê meydan? Xususî ma biewnê Edebîyatê Zazakî, ziwanê ma zazakî de vernîya komare de kîtabo verên nusîya yo. Labelê badê komare nizdîyê 50 serrî sey bîrîna kardî xebata zazakî vinderta.(xebatêka nuştekî û bisîstem) Çira?